Dunyo bo‘ylab 50 yoshgacha bo‘lgan kattalar o‘rtasida saraton kasalligi ko‘paymoqda va tadqiqotchilar buning sababini hali tushunmayapti, deb yozadi Britaniyaning Nature ilmiy jurnali. Bu o‘sish mamlakatga va saraton turlariga qarab farq qiladi, ammo global ma’lumotlarga asoslangan modellar 2030-yilga kelib saratonning erta boshlangan holatlari soni taxminan 30 foizga oshishini taxmin qilmoqda.
Nature`ning qayd etishicha, AQShda odatda 60 va undan katta yoshdagi erkaklarga ta’sir qiladigan yo‘g‘on ichak saratoni 50 yoshgacha bo‘lgan erkaklar orasida saraton kasalligidan o‘limning asosiy sababiga, yosh ayollar orasida esa ikkinchi asosiy sababga aylandi.
Nashrning ta’kidlashicha, semirishning ko‘payishi va saratonni erta aniqlash kabi ehtimoliy omillar ham bu tendensiyani to‘liq tushuntirib berolmaydi. Ba’zi tadqiqotchilar javoblar uchun ichak mikrobiomini yoki o‘smalarning genomlarini qidirmoqda, ammo bu omillarning kombinatsiyasi bo‘lishi mumkin.
Bir necha yil oldin xalqaro olimlar guruhi 1990-yildan 2019-yilgacha 14 yoshdan 49 yoshgacha bo‘lgan odamlarda saratonning 29 turi bilan kasallanish statistikasini ko‘rib chiqdi. Tahlil shuni ko‘rsatdiki, bu davrda dunyo bo‘ylab erta saraton kasalligi 79,1 foizga oshgan va bu yosh guruhida saraton kasalligidan o‘lim soni deyarli 28 foizga oshgan.
Ko‘pincha erta saraton ovqat hazm qilish tizimiga ta’sir qiladi — so‘nggi 30 yil ichida yo‘g‘on ichak, oshqozon osti bezi va oshqozon saratoni bilan kasallanish keskin oshdi. Ammo ko‘krak va prostata saratoni bilan kasallanish ham ko‘payib bormoqda, deya qayd etdi Nature.
Genetik belgilar
Semirib ketish va qayta ishlangan oziq-ovqatlarga boy ovqatlanish saraton kasalligining ko‘payishida sabab bo‘lishi mumkin. Buni oshqozon-ichak saratoni tarqalishi va ko‘plab mamlakatlarda ovqatlanishdagi o‘zgarishlar tasdiqlaydi. Biroq, statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu omillar to‘liq tasvirni taqdim etish uchun yetarli emas.
Nature bilan suhbatlashgan shifokorlar qayd etishicha, ularning bemorlari ko‘pincha yosh, sog‘lom va tetik ko‘rinishga ega. Vanderbilt universiteti tibbiyot markazi (AQSh) onkologi Keti Eng marafonga tayyorlanayotgan 32 yoshli bemorini misol qilib keltirdi. Ayol Eng bilan davolanishni boshlashdan oldin, shifokorlar uning axlatidagi qonni kuchli jismoniy mashqlar natijasida kelib chiqqan irritabiy ichak sindromi deb hisoblashgan. “U mumkin darajada sog‘lom edi”, deb ta’riflaydi Eng. “Agar siz unga qarasangiz, uning jigarining yarmidan ko‘pi shishgan ekanini bilmas edingiz”.
Saratonning erta rivojlanishiga hissa qo‘shadigan sabablarni tushunish uchun tadqiqotchilar o‘smalarning genetik xususiyatlarini o‘rganishdi. Garvard tibbiyot maktabi (AQSh) shifokorlari guruhi saratonning dastlabki bosqichida agressiv o‘smalar ba’zan tananing immunitetini yaxshi bostirishi mumkinligini aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Ammo rivojlangan saraton bilan farqlar kichik, deya tan oladi ular.
Olimlar shuningdek, inson organizmida yashovchi mikroorganizmlarni ham o‘rganishdi. Oziqlanish yoki antibiotiklarni o‘zgartirish natijasida kelib chiqqan mikrobiomaning buzilishi yallig‘lanish va bir qator kasalliklar, shu jumladan saratonning ayrim shakllarini rivojlanish xavfi bilan bog‘liq. Biroq, bu nazariyani tasdiqlovchi dalillar kam va uzoq muddatli ma’lumotlarni to‘plashda yotadi. “Mikrobiomaga ta’sir qiluvchi moddalar ro‘yxati juda keng. Siz odamlardan bolaligida nima iste’mol qilganini eslashini so‘raysiz, men esa nonushta qilganimni zo‘rg‘a eslayman”, — deydi Kolorado universiteti saraton markazi (AQSh) onkologi Kristofer Liu.
O‘tmishga nazar
Buning sababini aniqlashning bir usuli — turli mamlakatlardagi saraton kasalligining dastlabki holatlari soni bo‘yicha ma’lumotlarni birlashtirish va mumkin bo‘lgan korrelyatsiya — butun organizmda belgilarning o‘zaro bog‘liqliklarini izlash. Buni hozirda Yevropa, Afrika va Janubiy Amerikadagi hamkasblari bilan birgalikda ma’lumotlarni to‘plashni rejalashtirgan Keti Eng amalga oshirmoqda.
Yana bir yondashuv — bu mamlakatlar o‘rtasidagi farqlarni o‘rganish. Misol uchun, Yaponiya va Janubiy Koreya yaqin joylashgan va iqtisodiy jihatdan o‘xshash. Biroq, Janubiy Koreyada erta yo‘g‘on ichak saratoni bilan kasallanish Yaponiyaga qaraganda tezroq o‘sib bormoqda. Garvard olimlari buning sabablarini aniqlashga harakat qilmoqda.
Biroq, tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ba’zi mamlakatlarda ma’lumotlar yetarli emas. Masalan, Janubiy Afrikada ushbu kasallik bo‘yicha ma’lumotlar tibbiy sug‘urtasi bo‘lgan aholining atigi 16 foizidan to‘planadi.
Olimlar, shuningdek, erta boshlangan saratonning yetarlicha holatlarini aniqlash uchun so‘nggi 40−60 yil davomida minglab odamlardan to‘plangan ma’lumotlarni o‘rganishi kerak bo‘lishi mumkin, deb yozadi The Nature. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, saraton asbest yoki sigaret tutuni kabi kanserogen ta’sirdan ko‘p yillar o‘tgach paydo bo‘lishi mumkin.
