Дунё бўйлаб яна коронавирус билан касалланиш ҳолатлари кун сайин ортиб бормоқда. Ўзбекистонда вазият қандай? Бу ҳақда ташвишланишга арзийдими? Қайта емланиш керакми? «Газета.uz» мухбири Жаҳонгир Азимов айни шу саволларга жавоб олиш мақсадида «Зангиота-1» Республика ихтисослаштирилган шифохонаси директори Анвар Ҳусанов ва унинг даволаш ишлари бўйича ўринбосари Хилола Алимова билан суҳбатлашди.
Ҳақиқатан ҳам Ўзбекистонда COVID-19`га чалиниш ҳолатлари кўпайганми?
Хилола Алимова: Ҳозир коронавирус инфекциясининг кўпайиши кузатилмоқда. Вирусли касалликларда мавсумийлик кузатилади ва касаллик ҳолатлари куз, қиш ва баҳорда кўпаяди. Коронавирус ҳолатида бизнинг минтақамизда бундай мавсумийлик ёзда кузатилади.
Масалан, ўтган йили беморлар сонининг кўпайиши июл ойининг бошида содир бўлганди. Бу йил кўтарилиш эса кечикди — август ойининг охири билан сентябрга ўтиш даврида кузатилмоқда. Ҳозир грипп мавсуми эмас, шунинг учун ўсишнинг асосий сабабини коронавирус билан боғлашимиз мумкин.
Бундан ташқари, шуни таъкидлаш керакки, куз-қиш мавсумида коронавирус инфекцияси ва грипп эпидемияси билан касалланишнинг кўпайиши инфекциянинг аралаш шакли (микс-инфекция)га олиб келади, бу асосан болаларда оғирроқ асоратларни келтириб чиқаради.
Ҳозир коронавируснинг қайси тури кенг тарқалмоқда?
Анвар Хусанов: «Омикрон» ва унинг субтури EG.5 «Эрис» (Eris). У илк бор шу йилнинг март ойида аниқланганди. Коронавируснинг ушбу инфекцияси Ўзбекистонга Россия ёки Европа мамлакатларидан кириб келган деб тахмин қилиш мумкин.
Айни вақтда «Зангиота-1» шифохонасида қанча бемор даволанмоқда?
Анвар Хусанов: 24 август ҳолатига жами беморларнинг сони 462 кишига етди. Уларнинг 47 нафари оғир аҳволда. Ҳолати оғир беморларнинг ўртача ёши 62,4 ни ташкил қилади. Сурункали касалликлари бўлган ва эмланмаган беморларда касаллик оғир ва ўртача даражада кечмоқда.
Хилола Алимова: 26 август ҳолатига шифохонада 500 нафар бемор даволанмоқда. Бу албатта 2020−2021 йиллар билан солиштирганда энг кам, бироқ 2023 йил билан солиштирсак максимум кўрсаткичдир.
Бугунги беморлар вируснинг «Эрис» субварианти билан касалланган деб айтиш қийин. Улар «Омикрон»нинг ҳар хил субтурларига чалинишган.
Коронавирус инфекцияси ташхиси билан касалхонага келган беморларнинг деярли ярми — болалар, қариялар ва ҳомиладорлардир. Ҳомиладор аёл инфекцияга чалинганда биз кўпроқ ҳомила учун қайғурамиз, чунки ҳомиладорликни тўхтатиш хавфи юзага келиши мумкин. Беморлар тиббиёт бирлашмаларига бориб экспресс-тест топширишади, агар уларда коронавирус аниқланса, бизни шифохонага юборишади.
Реанимация бўлимида 45 нафар бемор қолмоқда. Улар асосан вакцина олмаган беморлар: қўшимча (қандли диабет, гипертоник ёки ишемик ёки юрак-қон томир) касалликлари ёки вирусли пневмонияси бўлган қариялардир.
Ўзбекистонда «Эрис» қанчалик кенг тарқалган?
Хилола Алимова: Ҳозир мулоҳаза юритиш жуда қийин. Кўпчилик ПЗР-тестини топширмайди. Ёшлар эса касалликни грипп каби ўтказиб юборишади. Лекин биз шифохонамизга келган беморлардан коронавируснинг турини аниқлаш учун таҳлил олаяпмиз ва Вирусология институтига юборяпмиз. «Эрис» қанчалик кенг тарқалганини аниқлаш учун эса вирус турини аниқлашга мўлжалланган генетик таҳлилни ўтказишимиз керак.
Бироқ генетик таҳлил (секвенирования) ўтказиш имкониятлари чекланган. Самарали таҳлил кўплаб ресурсларни — ходимлар, ускуналар, реактивлар ва биоахборий инфратузилмани талаб қилади. Республикада бундай анализни саноқли клиникалар ўтказа олади. Бу жуда қиммат усулдир.
Шунинг учун биз беморларни касалликнинг ўзига хос хусусиятларига, касалликнинг белгилари ва оғирлигига қараб шаклланадиган гуруҳларга ажратамиз. Ҳар бир гуруғдан коронавирус инфекцияси учун ПЗР-тести ижобий чиққан беморларнинг намуналари генетик таҳлил учун юборилади.
Биз коронавирус епидемияси пайтида йил давомида беморларнинг намуналарини юборамиз, касалликлар сонининг кўпайишини, клиник белгилар ва симптомларнинг ўзгаришини ўрганамиз. Генетик таҳлил натижаларига қараб, аҳоли орасида тарқаладиган вируснинг доминант турини аниқлаш мумкин.
«Эрис»нинг ўзига хос жиҳатлари ҳақида сўзлаб беринг. У қанчалик хавфли?
Хилола Алимова: Шуни англаш керакки, ҳар бир вирус юқумлилик индексга эга — тарқалиш тезлиги, шунингдек патогенлик, яъни у касалликни қанчалик ошириши. Ҳар қандай микроорганизм популяцияда иложи борича кенгроқ тарқалиш ва кўпроқ хўжайинни эгаллаш мақсадига эга. Шу билан бирга, хўжайини ўлдириш мақсади йўқ.
Эволюцияга учраётган «Эрис»нинг янги тури, ўзидан олдинги SARS-CoV-2 турлари сингари ўз хўжайини организмига жиддий зарар етказмасдан патогенлигини йўқотади.
Бошқача айтганда, вирус янада юқумлироқ бўлиб бораверади, бироқ улар чақирадиган касаллик енгилроқ ўтиб кетади. Вирус эволюциясининг айнан ушбу хусусиятлари «Эрис» хавфлироқ бўлишига йўл қўймайди. Шунга қарамай, иммунитети кучсиз бўлган ва баъзи сезгир тоифадаги инсонларда касаллик янада оғир оқибатларга олиб келиши ҳам мумкин.
«Эрис» қандай аломатларни юзага келтиради?
Хилола Алимова: Унинг аломатлари нафас йўллари инфекциялари ва «Омикрон»нинг олдинги субтурлари «Кракен» ва «Арктур»га ўхшайди: томоқ оғриши, бурун битиши, тумов, аксириш, қуруқ йўтал, кўкрак қафасидаги сиқилиш ҳисси, бош оғриши, кўз шиллиқ қаватининг яллиғланиши, суюқ нажас чиқиши, лихорадка.
Илгари SARS-CoV 2 вирусининг турларида кузатилганидек таъм ва ҳид сезиш қобилиятлари йўқолиши учрамаяпти. Умумий олиб қараганда нафас олиш йўлларининг ўткир инфекцияси аломатлари билан бир хил. «Дельта» турида ўпка касалликлари кучайиши — ўткир пневмония доминантлик қилган бўлса, ҳозирда юрак-томир касалликлари патологияси доминант ўринга эга. Умуман, вирусли касалликлар ҳар доим хроник касалликлар оғирлашишига олиб келган.
Ҳозир коронавирусдан жуда қаттиқ қўрқишга ҳожат йўқ. Албатта, ҳар қачон профилактика қилиш ва эҳтиёт бўлиш зарур. Аммо биз вируслар асрида яшаяпмиз. Бактериялар иккинчи ўринга ўтиб қолди, биринчи ўринни эса вируслар эгаллади. Илгари кўплаб бактериялар қўзғатувчи касалликларни фақат пенициллин даволай оларди. Бугун эса вируслар даврида, инсонларнинг организмига мослашиб олган вируслар даволаш учун алоҳида ёндошувни талаб қилмоқда.
COVID-19 инсоният учун янги вирусга айланди. Албатта, организм ҳар бир янги нарсага жуда кучли реакция билдиради. Бизнинг давримизда бактериялар антибиотикларнинг янги турларига, вируслар эса — вирусга қарши воситаларнинг янги турларига мослашиб бормоқда. Улар мутацияга учрамаяпти, улар мослашиб боряпти. Шунингдек, бизнинг танамиз ҳам мослашяпти.
Бугунги коронавирус 2020—2021 йиллардагидек хавфли эмас. Бунга асосий сабаб — вирус билан танишиб олганимиз. Бизнинг иммун тизимимиз энди уни билади ва таний олади. Коллектив иммунитет шундай ишлайди. Вакцина ҳам ёрдам берди.
Вакция «Эрис»га қарши таъсир қилаяптими?
Анвар Хусанов: Ҳа, вакциналар ҳануз COVID-19`нинг барча турлари оқибатида юзага келувчи оғир касалликлардан ҳимоя қилмоқда. Бустер дозалар эса аҳолининг заиф тоифаси юқтириб олиши хавфини камайтирмоқда.
Хилола Алимова: Вакциналар ҳали ҳам COVID-19`нинг барча турлари билан касалланишларнинг оғир шаклларидан мукаммал ҳимоя қилади. Бустер дозалар заиф деб таснифланган одамларнинг юқтириш хавфини камайтиради ҳамда мавжуд вакциналар, эҳтимол, янги вариантдан ҳам ҳимоя қила олади.
Ҳозир вирусдан қўрқиш керак эмас. Кўп нарса қўрқувга боғлиқ. Ўз тажрибамга таяниб айта оламанки, қўрқув ростдан ҳам одамларни ўлдирган. Бунинг асосий сабабларидан бири шундаки, инсон организми иммунитети унинг ҳиссиётлари ҳолатига боғлиқ. Тана стресс ва қўрқув ҳолатида бўлганида иммун тизими кучсизланади ва турли касалликларни орттириб олиш ёки уларнинг кучайишига қўйиб беради.
Қайта вакцина олиш керакми?
Анвар Хусанов: Вакцинага иммунитет реакцияси беқарор еканлигини ҳисобга олсак, вакцинанинг бустер дозасини олиш тавсия этилади. Агар охирги вакцинани олганингиздан кейин бир йил ўтган бўлса, сиз яна эмланишингиз мумкин.
Нашр ўқувчилари улар мурожаат қилган поликлиникаларда вакциналар қолмаганлигини айтишмоқда. Вакциналар олиб келингани ҳақида ҳам хабарлар кўпдан бери учрамади. Сизга ҳозир қаерда эмланиш мумкинлиги маълумми?
Анвар Хусанов: Коронавирусга қарши вакциналар барча бирламчи тиббий муассасаларда мавжуд. Республика СЭС маълумотларига кўра, 81,2 млн доза вакцина ишлатиб бўлинган. Қайта вакцина олганлар сони эса 93 мингга етди.
