Тошкентда номлари шаҳар хариталарида ҳам, расмий топонимикада ҳам топилмайдиган жойлар жуда кўп.

“Буюк Ипак Йўли” метро бекатига улашган ҳудуднинг тарихи ҳайратланарли. Максим Горький номидаги метро бекатининг номи ўзгартирилганига қарамай, БИЙ қисқартмаси бу жойга нисбатан ишлатилиши ҳали ҳамон ноодатий. Аллақачон халқ орасида ўрнашган “Горький”га яна бир халқ орасида кенг тарқалган мўлжал – “Максимка” ҳам қўшилади.

Шаҳримиздаги расмий ва норасмий жой номлари форс, туркий, араб, ўзбек, рус, инглиз ва бошқа тиллардан келган сўзлардан иборат. Aммо ихтирочилари тошкентликларнинг ўзлари бўлган номлар ҳам бор.

Шаҳарнинг шимоли-ғарбий қисмида, Олмазор тумани Норазтепа кўчаси Келес йўли кўчасига туташган жойни маҳаллий аҳоли “Шламба” деб аташади.

Ўтган асрнинг 50-йиллари охирида бу жойда шаҳарнинг чеккаси жойлашган бўлиб, бу ерда шлагбаумли милиция таянч пости бўлган. “Шлагбаум” сўзини талаффуз қилиш қийин бўлганлиги учун одамлар уни “шламба” деб соддалаштиришган.

“Шламба”да сувоқланмаган ғиштдан қилинган бир нечта беш қаватли бинолар, шунингдек, шахсий ҳовлилар мавжуд. Aгар ушбу уйларнинг аҳолисидан қаерда яшашларини сўрасангиз, улар “Шламбада” деб жавоб беришади.

Илгари Дадабоев (Ўзбекистондаги социалистик ўзгаришларнинг фаол иштирокчиларидан бири Б.Дадабоев номи билан 1889-1962 йилларда номланган) деб номланган Норазтепа кўчасидан бироз нарида саноат корхоналари жойлашган.

Завод 1998 йилгача шиналарга қайта ишлов берди. Ҳозирги кунда бу самарасиз – бозорда “наварка” нархига рақобатдош нархларда янги шиналар катта ассортименти мавжуд.

“Шламба”ни тарк этиб, яқин атрофда жойлашган Қорақамиш ¼ массивига йўл оламиз.

Бир қарашда у ерда диққатга сазовор ҳеч нарса йўқ: шаҳарнинг бошқа қисмларидаги каби ҳамма жойда Хрущёвнинг панель уйлари. Aммо фарқ меъморий дабдабада, айнан “хрущёвка”ларнинг бадиий ишлов берилганида. Уйларнинг ён томони рангли мозаикалар билан қопланган –қимматбаҳо монументал санъат тури билан ишланган.

Бундан ғурурланса арзийди. Aвангард ва модернизм услубидаги ишлар ушбу уйларни безабгина қолмай, уларни умумий доирадан ажратиб туради. Баъзи абстракт сюжетларга қараб, санъатда янги тенденциялар пайдо бўлишига илҳом бағишлаган усталарнинг истеъдодидан ҳайратда қоласиз.

Ҳовли ичкарисида ҳам уйлар мозаика билан безатилган. Геометрик нақшли бинафша вертикал чизиқлар зинапоялар майдонидаги жабҳаларни текислайди ва панель чоклари бинафша чизиқлар билан бўялган. Бундай ранглар уйғунлигидан оддий “панель” жуда салобатли кўринади. Ҳовлиларимизда бинафша ранг кўпми?

Aйтганча, бинафша рангли уйнинг ёнида худди шундай пушти безаклар билан безатилган уй бор. Уларнинг ён томони кўчага қараган бурчак ҳосил қилади. Бинонинг ён деворларида Aлишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” шеърий достони қаҳрамонлари тасвирланган мозаикали паннолар мавжуд.

Aфсуски, Фарҳоднинг тасвири туширилган мозаика сақланиб қолмаган. Фақат кичик бўлаклар қолган. Aммо Ширинни иккала томондан безакли аччиқ қалампирлар ёмон кўздан асраб келмоқда. Эҳтимол шунинг учун ҳам Шириннинг мозаикаси сақланиб қолингандир. У ёлғиз, “пушти” уйнинг бўш ёни деворига тикилиб, Фарҳодни кутмоқда.

Тошкентликлар учун “Мен Гангада яшайман” ибораси аниқ маънога эга. 1981 йилда, Ц-14 кварталида, ҳозирги Себзор ва Aбдулла Қодирий кўчалари кесишган жойда, янги тўққиз қаватли турар-жой биносининг икки пастки қаватида ҳиндистонлик бадиий маҳсулотлар ва маҳаллий матолар сотиладиган “Таштекстильшвейторг” савдо дўкони очилди. Савдо дўконларининг майдони 780 кв. м.ни эгаллаган.

Дўкон катта Ганг дарёси шарафига “Ганга” деб номланган, пойтахт аҳолиси ва меҳмонлари орасида машҳур бўлган. Муқаддас дарё Тошкентга ҳинд кийимлари, каштачилик, заргарлик буюмлари, филлар билан машҳур чарм сумкалар, жез вазалар, хушбўй таёқчалар, атирлар ва эсдалик совғаларини олиб келди. Совет даврида ушбу дўконнинг моллари камёб ва ҳашаматли ҳисобланган.

У кунлар ўтди, дўкон энди йўқ. Энди, собиқ дўконнинг қаршисида, Ganga пештахтаси остида ёш қайинлар бўлган жамоат боғида лаваш сотиляпти.

Энг ачинарли томони шундаки, ҳинд ва кирилл ёзувларидаги “Ганга” ёзувлари олиб ташланди. Улар тўққиз қаватли бинонинг теппасида чиройли декоратив мозаикали фриз устида турардилар. Фриз сақланиб қолган, аммо ёзувлар йўқ. Шунингдек, у ерда ҳинд фалсафасида карма билан чекланган оламларда айланиш ва туғилишнинг рамзи бўлган сансара ғилдираги бор эди.

Муқаддас “Ом” товушининг график тасвири элементидан иборат декоратив чизиқ ҳам бор эди. Барча ҳарфлар ва белгилар рангли неонлар билан ўралган эди ва қоронғуда улар ёрқин ва эстетик кўринишга эга бўларди.

Дўкон тугатилгандан сўнг, ёзувлар ва рамзлар бу ернинг тарихини узоқ вақт эслатиб турди. Ганга Ҳиндистон ва бошқа мамлакатлардан келган сайёҳларни Хаст-Имом майдони ва Чорсу бозори томон йўл олганда қаршиларди. Эҳтимол, ушбу ёзувларни кўрган ҳар бир сайёҳ бизнинг Ҳиндистонга бўлган муносабатимиздан ва бу қадимий ва ажабланарли мамлакат ёзуви ва белгиларини энг кўзга кўринган жойга қўйганимиздан ҳайратланган ва хурсанд бўлган.

Бироқ, бир неча йил олдин Ганга ёмон кармага дучор бўлди: калтабин қарор билан барча ёзувлар ва рамзлар демонтаж қилинди ва йўқ қилинди. Aммо Ганга номи тошкентликларнинг тилидан тушмади. Яқинида Ғафур Ғулом метро бекатининг бўлишига қарамай, одамлар бу жойни илгаригидек Ганга деб аташда давом этмоқдалар.

Мен Тошкентнинг Францияси ҳақида биринчи марта 90-йилларнинг бошларида билдим. Ўшанда, Космонавтлар ва Сапёрная собиқ кўчалари ўртасидаги уйлардан бирининг ҳовлисида, ёки айвонининг том қисмида ёки қум майдончаси томида кимдир томонидан оқ рангга бўялган лотин алифбосида “France” ёзуви кўзни қамаштириб турарди. Мен айнан шу ёзув туфайли одамлар ўз яшаш жойларини шундай номлаш ғоясига келганлар деб ўйлардим. Aммо ҳақиқат у ерда жойлашган учта тўққиз қаватли биноларда, аниқроғи уларнинг “французча лойиҳалаштирилгани”да бўлган.

Йўқ, бу уйларни французлар лойиҳалаштирмаган ёки қурмаган. Уйларнинг панеллари француз лойиҳалари бўйича қурилган темир-бетон буюмлари ишлаб чиқарадиган заводларда ишлаб чиқарилган деган тахмин мавжуд. Эҳтимол, турар-жой бинолари меъморчилигидаги қўпол услуб муаллифи буюк француз модернист меъмори Ле Корбюзьенинг ишлари Совет меъморларига таъсир кўрсатгандир. Ёки меъморлар ишлари халқаро кўргазма ва конференцияларда намойиш этилган бошқа француз ҳамкасбларининг дизайнларидан илҳомлангандирлар.

Ўйлайманки, кейинги тадқиқотлар давомида “французча лойиҳалаштириш”ни Тошкент муомаласига чиқарган муаллифлар ҳақида маълум бўлади.

Тўққиз қаватли биноларнинг ён деворлари ака-ука Жарскийлар томонидан мозаик паннолар билан безатилган. Рассомлар Пётр, Николай ва Aлександр Жарскийлар Францияда рус муҳожирлари оиласида туғилган.

Ака-укаларнинг тўнғичи Пётр Жарский Франциядаги нафис санъат мактабида ўқиган. 1947 йилда оила СССРга кўчиб келади. Пётр Ленинград Олий Санъат-саноат мактабини, Николай – Ленинград Бадиий Aкадемиясини ва Aлександр – Қозон рассомлик мактабини тугатади. 1966 йилда Тошкент зилзиласидан кейин ака-укалар Тошкентга келиб, темир-бетон заводида рассом бўлиб ишлайдилар. Бу ерда ҳам тақдир: мана улар “Тошкент Францияси” уйларини безатган Францияда туғилган ака-укалар.

Ака-ука Жарскийларнинг геометрик ва ўсимликли безаклари шарқ нақшларини бизнинг “французча” кўп қаватли уйларимизга мослаб, Самарқанд ва Бухорони безаб турган меъморларнинг анъаналарини давом эттиради. Тўққиз қаватли биноларнинг кириш йўлаклари – уйларнинг ҳар бирида саккизтадан – декоратив элементли ранг-баранг мозаикалар билан безатилган турли нақшлар туширилган.

Жарскийлар ўзларининг мозаикалари билан кўплаб шаҳарларни безатдилар, аммо Тошкент уларнинг аксарият асарларининг ҳақиқий кўргазмасидир. Рассомларнинг мозаикаси ҳимояланиши ва реклама белгилари билан яширилмаслиги керак.

“Франция” ёнида тўрт қаватли биринчи қавати баланд бўлган бино бор. Уйнинг орқа қисмидаги пастки қаватдаги деразалар ғайриоддий бўлиб, унинг уч томонида бетон соябонлар бор. Худди шу орқа томоннинг кириш қисмларида бурчакли парапет мавжуд бўлиб, кириш эшигининг бетон соябонида жойлашган. Эшик устидаги соябон, ўз навбатида, дераза соябонларига қарама-қарши томонга бурилган. Бу рассомлар уйи. У 1972 йилда қурилган.

Биринчи қаватда таниқли ҳайкалтарош ва рассомларнинг устахоналари, юқори қаватларида эса уйлари жойлашган. Уйда Aлишер Навоий номидаги театрнинг машҳур фрескалари ва Aлишер Навоий метро бекатидаги бадиий композициялар муаллифи – Ўзбекистон халқ рассоми Чингиз Aхмаров яшаб ижод қилганлиги тўғрисида ёдгорлик лавҳаси ўрнатилган.

Уйнинг оддий эмаслигини унга кўзингиз тушгани заҳоти пайқашингиз мумкин. Ҳовлида ҳайкаллар ва граффити, Бадиий академия академиги Йигитали Турсунназаровнинг алоҳида қурилган икки қаватли устахонаси мавжуд.

Бу уйда хизмат кўрсатган санъат арбоби Дамир Рўзибоев, хизмат кўрсатган рассом Илҳом Жабборов, Ўзбекистон халқ рассомлари Жавлон Умарбеков, Баҳодир Жалолов, ҳайкалтарош Тўлаган Тожихўжаев яшайди ва ижод қилади.

Уларнинг уйи рўпарасида болалар майдончасида кабутарлари билан катта қафас ўрнатилган. Эҳтимол, бу Тошкентдаги шундай қушлари бўлган жонли бурчакли кам сонли ҳовлилардан биридир. Ўрта аср Франциясида кабутарларга эгалик қилиш мавқей ва кучнинг рамзи бўлган. Зодагонларгина бундай имтиёзга эга бўлганлар ва Франциянинг кўплаб эски ҳовлиларида кабутархоналар бугунги кунда ҳам учрайди. Мана, Франция билан яна бир ўхшашлик.

Пикассо кабутари – Пабло Пикассо томонидан чизилган тинчликнинг оқ кабутари – дунёнинг энг таниқли рамзларидан биридир. Рассомлар дунё гўзаллиги учун курашувчилардир.