Shuhrat bilan atrofini ko‘p qavatli uylar o‘ragan ko‘rimsizgina bekatda uchrashdik. Qarshimda to‘q zumrad rangli bomber (yoqasiz yengil kurtka, «uchuvchilar kurtkasi» – tahr.), zamonaviy tolstovka va zaytun rangli jinsi kiygan xushbichim yigit turardi. Uning tashqi ko‘rinishi go‘yoki o‘ziga to‘q oilada yashagani va hech qanday qiyinchilik ko‘rmaganidan darak berardi.

Qahramonimdan qadrdon tumani bo‘ylab ekskursiya uyushtirishini so‘radim. O‘z uyi deb hisoblaydigan joylar haqida nimalarni xotirlar ekan?

«Hammasini boricha aytaveraymi? Ochiq-oydin?» – Shuhrat bu savolni turli vaziyatlarda yana bir necha marta berdi. Go‘yoki kimdir uning mashaqqatli o‘spirinlik hayotiga qiziqishiga ishonmagandek.

Mana, Shuhrat onasi bilan janjallashib, o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘lgan burchak. Mana bu esa u do‘stlari bilan birgalikda rasm chizib tashlagan devor.

– Bizni shu sababli 15 sutkaga qamashdi, yozuvni esa bo‘yab tashlashdi, – deb hikoya qiladi u. – Biroq biz keyin yana qaytadan chizdik.

Shuhrat o‘zining “murakkab” o‘smirlar uchun mo‘ljallangan maxsus kollejga tushishiga sabab bo‘lgan voqealarni eslaydi. O‘shanda u yana uyidan qochib ketgan edi. Do‘sti bilan yoqilg‘i quyish shoxobchasida yashab turgan, o‘sha yerda ikki kunda bir ishlaydigan ayol-tanishlari bo‘lgan.

Bir kuni Shuhratga “mahallasidagi” bola telefon qilib, ko‘rishishni taklif qiladi. U uchrashuv joyi sifatida ikkita uzun ko‘p qavatli uy o‘rtasidagi tor yo‘lni belgilaydi. Uchrashuv joyiga borgan Shuhrat buning tuzoq ekanini anglab yetdi. U faqat chapga yoki o‘ngga qochishi mumkin edi, biroq har ikki tomondan ham IIB xodimlari uni siqib kelishardi.

Shuhratning aytishicha, uni zo‘rlik bilan oilasiga qaytarishgan. So‘ngra uy qamog‘iga hukm qilishdi. Endi o‘smir uydan tashqariga faqat uchastka noziri hamrohligida chiqa olardi, shunda ham yopiq muassasaga joylashishi uchun maʼlumotnoma olish yoki tashxistopshirish maqsadida.

Shuhratning onasi bilan telefon orqali gaplasha oldik. U o‘g‘lining xulq-atvoriga na o‘zi, na profilaktika inspektori va na maktab maʼmuriyati taʼsir ko‘rsata olmaganini taʼkidladi.

«“Maloletka”ga (o‘g‘il bolalar uchun maxsus maktabga – tahr.) meni onam joylashtirdi, - deydi Shuhrat. – Voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyaga meni eplay olmayotgani, o‘g‘lini u yerga jo‘natishlarini aytdi. Men o‘shanda hatto otamga ham murojaat qildim, holbuki uning allaqachon boshqa oilasi bor edi. Ishni olib borgan ment (IIB xodimi – tahr.) otam ariza yozib, javobgarlikni zimmasiga olsa, meni muassasaga joylashtirmasligini aytdi. Otamning oldiga bordim, vaziyatni tushuntirdim, u bo‘lsa: “Qani, bir-ikki yil o‘sha yerda o‘tirib tur, chiqishing bilan men senga salon ochib beraman”, — dedi. Hech narsa demadim — shunchaki qayrildim va ketdim».

U yerda o‘tkazgan vaqtlarini yodga olar ekan, Shuhrat “yopishdi”, “o‘tirdim”, “chiqdim”, “ozodlikda” degan so‘zlarni qo‘llaydi.

Yopiq muassasaga tushgan kuni Shuhrat bilan psixolog ayol suhbatlashgan. U kim ekani, qayerda yashashi, bu yerga nima uchun tushganini so‘ragan. O‘shanda u psixolog ayolni birinchi va oxirgi marta ko‘rdi.

Shuhratning oldiga onasi birinchi marta kelganida, u chiqishni xohlamadi. Tarbiyachilar ko‘ndirishdi. Asablar dosh bera olmadi – u yig‘lab yubordi. Uning eslashicha, onasi oyiga bir-ikki marta kelib, unga ovqat va kiyimlar keltirgan. To‘g‘ri, qishda har doim ham issiq kiyinmagan – «dahshatli o‘g‘rilik» bo‘lardi. Kechqurun kurtkangni ilib qo‘yasan, ertalab esa u yo‘q. Navbatdagi ota-onalar tashrifigachasovqotib o‘tirishga to‘g‘ri keladi.

«Yaxshiyam onam kelardi, ayrimlarning oldiga hech kim kelmas edi. Ular qanday yashab qoldi ekan – bilmayman».

Muassasadagi sharoit yomon edi, deya davom ettiradi u. Ovqatlar bemaza edi.

Shuhrat har doim qator bo‘lib yurishganini xotirlaydi: tushlikka, mashg‘ulotlarga, dushga, hojatxonaga. Bir kunda bir necha marta safga turishgan, ularda maʼmuriyat tarbilanuvchilar sonini sanashardi – hech kim qochib ketmaganligini aniqlash uchun.

Avvaliga Shuhrat qarshilik qilardi, o‘qituvchilar bilan bahslashardi, o‘zining haqligini isbotlardi. Ular esa unga past nazar bilan qarab: «Sen shunchaki yangisan, hali tartiblarni bilmaysan», – deyishdi. Haqiqatdan ham, vaqt o‘tishi bilan tinchlanishiga, o‘zini bosib olishiga to‘g‘ri keldi.

Shuhrat bularning barchasini to‘pori soddalik bilan aytib beradi. Bolaligida baxtiyor lahzalar bo‘lganmikan – bilishni xohlayman. Biroq u uzoq sukutga ko‘mildi. Bo‘lishi kerak. Oilasini olib qarasak – el qatori: onasi «oq yoqali»lardan, buvisi va buvasi ziyoli insonlar, hech kim ichmasdi. Ammo uning yodiga boshqa xotiralar makkorlik bilan quyila boshlaydi: bola yomon baho olsa, uyiga borishga qo‘rqardi, chunki onasi kamar bilan savalardi. Katta bo‘lsa hammaning taʼzirini berib qo‘yish haqida xayol surardi.

«O‘sha yerda aslida kimga kerak ekanligimni tushunib yetdim. Birorta ham do‘stim meni ko‘rishga kelmadi. Umuman, onamdan boshqa hech kim kelmadi, biroq u buni qarindoshlari oldida uyalib qolmaslik uchun xo‘jako‘rsinga qildi. Shunaqa xayollar bilan yashayman, bu menga yordam beradi, kuch beradi».

Maxsus muassasadan chiqqan kuni Shuhrato‘zini uzoq yillardan beri ozodlikda bo‘lmagandek his etdi. Shaharda hamma narsa o‘zgargandi. U yana hamma narsaga ko‘nikishi kerak edi. Uyga qaytib, avvalovannani to‘ldirdi va u yerda uzoq yotdi. Hozir u ofisda ishlaydi va o‘tmishni eslamaslikka harakat qiladi. U oilasi, do‘stlari sog‘-salomat bo‘lishini va risoladagidek hayot kechirishini orzu qiladi.

YUNISEF hukumatdagihamkorlari bilan ixtisoslashtirilgan taʼlim-tarbiya muassasalarida bolalar holatini baholadi. Baholash natijalariga ko‘ra, o‘spirinlarning bu kabi tashkilotlarga tushishlariga jinoyat sodir etish emas, balki «g‘ayriijtimoiy xatti-harakatlar» asosiy sabab bo‘ladi.

Bunga ko‘pincha bolalar oilalaridagi murakkab vaziyatlar, zo‘ravonlik, shafqatsiz muomala va eʼtiborsizlik, ota-onalar/vasiylarnazoratining yo‘qligi, oila aʼzolari o‘rtasidagi munosabatlarning yomonligi va oilaningmoddiy imkoniyatlari yo‘qligi sabab bo‘ladi.

Baʼzan ota-onalarning o‘zlari bolasi bilan umumiy til topa olmasliklari yoki uning hatti-harakatlariga dosh bermasliklariga ishora qilib, bolani yopiq muassasaga joylashtirishni so‘rashadi. Afsuski, baʼzi hollarda maktablar bolalarni bunday muassasalarga joylashtirish tashabbuskori hisoblanadi.

Komissiya ota-onalarning arizasini ko‘rib chiqadi, shuningdek, o‘spirin o‘z hatti-harakatlarini tuzatgan-tuzatmaganini aniqlash uchun maxsus muassasa ichki komissiyasining xulosasini tinglaydi. Va faqat ushbu tomonlarning o‘zaro ijobiy xulosasi bilan o‘quvchi o‘z oilasiga qaytishi mumkin.

Bolalarni yopiq muassasalarga joylashtirish holatlarini kamaytirish uchun YUNISEF O‘zbekiston hukumati bilan bolalarni bunday muassasalarga joylashtirishning oldini olish, u yerda bo‘lganlarni reabilitatsiya qilish va oilalarni birlashtirish (reintegratsiya) bo‘yicha yaqin hamkorlik qilmoqda.

Profilaktika joylarda voyaga yetmaganlarni yopiq muassasalarga joylashtirishning oldini olish bo‘yicha mutaxassislar salohiyatini kuchaytirishga qaratilgan.

Reabilitatsiya bolalar taʼlim-tarbiya muassasasida bo‘lgan vaqtida amalga oshiriladi. U bolaga murakkabhatti-harakatlarni keltirib chiqargan muammolarni yengishga yordam berishga mo‘ljallangan. Ish o‘spirinning psixoemotsional holatiga mos ravishda olib boriladi va kasbiy ko‘nikmalar o‘rgatiladi, o‘qishida yordam beriladi.

Reintegratsiya jarayonida esa mutaxassislar oila bilan ishlaydilar. Ular bolaning uydan chiqib ketishiga sabab bo‘lgan hamda keyinchalik noqonuniy yoki bolaning sog‘lig‘i va hayoti uchun xavfli vaziyatlarga olib kelgan muammolarni aniqlaydilar. Ushbu muammolarni hal qilish uchun oila va jamiyatdagi nosog‘lom muhitni o‘zgartirish, o‘spirin o‘z huquqlari va imkoniyatlarini tiklashi uchun kerakli yordamni topadigan g‘amxo‘rlik muhitini yaratish maqsadida yordam ko‘rsatiladi.

Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi bilan birgalikda biz bolalarni qayta integratsiya qilishning individual rejalarini tuzish va ulardan foydalanish bo‘yicha mahalliy mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha katta ishlarni amalga oshirdik.

Agarda bolani oilasiga qaytarib berish imkoniyati mavjud bo‘lmasa, muqobil variantlarni: bolaga vasiylik/homiylik/patronatni rasmiylashtira oladigan qarindoshlari yoki tanishlarinitopish kerak bo‘ladi.

Bolaning va oilaning muammolari hal bo‘lguncha ish davom etishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, oilalar va bolalar vaziyatni o‘zgartirish uchun zarur bo‘lgan barcha xizmatlardan foydalanishlari kerak.

Biz Mahalla vazirligi bilan ishlab, fuqarolar yig‘ini raisining oilalar va ayollar bilan ishlash bo‘yicha o‘rinbosarlari oilalar va bolalarga xizmatlar ko‘rsatilishinimuvofiqlashtirish uchun javobgar bo‘lgan mexanizmni ishlab chiqdik.

Ularning oilalar bilan ishlash va yordam ko‘rsatish bo‘yicha sifatini Mahalla vazirligining tuman va viloyat bo‘limlari mutaxassislari monitoring qilib borishlari kerak.