1927-yil 18-martda “Pravda Vostoka” gazetasida “Toshkent changga qarshi kurashda” (“Ташкент на борьбу с пылью”) sarlavhali maqola e’lon qilingan. Unda muallif “Toshkentning barcha ko‘chalarini qoplagan quyuq chang bulutlaridan” shikoyat qiladi. Maqolada ta’kidlanishicha, bu muammo avval ham bir necha bor ko‘tarilgan.

Ko‘plab o‘zbek yozuvchilari ham o‘z asarlarida Toshkentdagi changni tilga oladi. Masalan, Oybek 1917-yil voqealaridan hikoya qiluvchi “Ulug‘ yo‘l” romanida arava g‘ildiraklari ostidan havoga chang ko‘tarilishini tasvirlaydi.

Muammo haqida bugun ham gapirilmoqda. So‘nggi yillarda daraxtlarning kesilishi va qurilishlarning avj olishi tufayli havo sifati ko‘pchilikni tashvishga sola boshladi. 2021-yil kuzida Toshkentda kuzatilgan changli tuman ko‘pchilikning yodidan ko‘tarilmagan. Ayniqsa, 2024-yil qishida poytaxtni bir necha kun changli tuman qoplagach, havo ifloslanishi asosiy mavzuga aylandi.

Ushbu xulosani isroillik olimlarning 1930-yildan 2000-yillargacha Markaziy Osiyo hududida sodir bo‘lgan chang bo‘ronlari dinamikasi tahliliga bag‘ishlangan tadqiqotlari qisman tasdiqlaydi. Maqola mualliflari ma’lumotlariga ko‘ra, mintaqada bo‘ronlar chastotasi va davomiyligi bu davrda 30 kundan 20 kungacha qisqargan, vaholanki, XX asrning 30−60 yillarida ularning ortishi kuzatilgan edi.

O‘zi chang bo‘ronlari mintaqamizga xosmi? Bu changning tarkibida nima bor? Havo sifatining yomonlashuviga sabab nima va buni qanday hal qilish mumkin? Mass-media fondi direktori etib tayinlanguniga qadar “Gazeta.uz” muxbiri sifatida faoliyat yuritgan Jahongir Azimov hamda “Gazeta.uz” saytining inglizcha talqini muharriri Nozima Hojimatova ilmiy tadqiqotlar va gazeta maqolalarini o‘rganib, meteorologlar va botaniklar bilan suhbatlashib, masalaga oydinlik kiritishga harakat qildi.

O‘zbekistonda atmosfera havosi tarkibidagi chang miqdoriga ta’sir etuvchi iqlimiy va jug‘rofiy bir qator omillar mavjud.

Birinchidan, mamlakat qurg‘oqchil zonada, ya’ni quruq iqlim, yuqori harorat va past namlikka ega cho‘l va yarimcho‘l zonasida joylashgan. Yerga tushadigan havoni ifloslantiruvchilarning barcha zarrachalari osonlik bilan havoga ko‘tariladi, chunki zarrachalarning cho‘kishiga xizmat qilishi mumkin bo‘lgan yetarli namlik mavjud emas.

O‘zbekiston Milliy universiteti Biologiya fakulteti Botanika va o‘simliklar fiziologiyasi kafedrasi o‘qituvchisi Yekaterina Kolchanova-Zeybert “Gazeta.uz” muxbiriga bergan intervyusida Toshkentda optimal namlik darajasi 40−60 foiz bo‘lishi kerakligini ta’kidladi. Biroq, real voqelikda, bu ko‘rsatkich atigi 20 foizni, qurilish maydonlarida esa 18 foizni tashkil etadi, deydi ekspert.

Michigan texnologiya universiteti Geologiya va kon muhandisligi hamda tabiiy fanlar fakulteti tadqiqotchisi Sin Si Markaziy Osiyo hududidagi meteorologik hodisalarni o‘rganmoqda. “Gazeta.uz”ga bergan izohida u qurg‘oqchil iqlimning chang bo‘ronlari bilan bog‘liqligini batafsil tushuntirdi.

Biroq chang bo‘ronlaridan keyin har doim ham salqin havo kirib kelavermaydi. Aksincha, undan keyin hatto harorat ko‘tarilishi mumkin. Chang bo‘ronining paydo bo‘lishi uchun shamolning yuqori tezligi zarur. Shamol turli haroratdagi havo massalari to‘qnashganda kuchayadi, deya tushuntiradi “Gazeta.uz”ga GMITI laboratoriyasi mudiri Bahriddin Nishonov. Hududdagi havo massasi bilan hududga kirib kelayotgan havo massasi orasidagi harorat farqi qancha yuqori bo‘lsa, shamolning tezligi shuncha yuqori bo‘ladi. Shunday qilib, sovuq yo issiq bo‘lishidan qat’i nazar, shamol yalang‘ochlangan tuproq zarralarini havoga ko‘taradi. Tuproq qanchalik quruq bo‘lsa, shunchalik oson burdalanadi, shamol ham tuproq zarralarini shu qadar oson havoga ko‘taradi. Odatda, tuproq vegetatsiya davrining boshida, shuningdek, hosil yig‘ib olingandan keyin yalang‘ochlanadi.

Buni bir guruh olimlarning qurg‘oqchil muhitlarga bag‘ishlangan ilmiy jurnalda chop etilgan tadqiqoti ham tasdiqlaydi. O‘zbekistonning geografik va iqlim sharoitlarida chang bo‘ronlari yuzaga kelishining uchta sharti mavjud: kuchli shamollar, eroziyaga uchragan yoki ko‘chgan yer yuzasidagi mayda zarralar va beqaror atmosfera sharoitlari.

Havodagi changning yuqori konsentratsiyasi boshqa sabablar bilan ham izohlanadi. O‘zbekiston “changli belbog‘”da joylashgan. Bular dunyoda eng ko‘p chang bo‘ronlaridan aziyat chekadigan hududlardir. U Marokashdan boshlanib, Sahroi Kabir, Yaqin Sharq, Eron va O‘zbekiston orqali o‘tadi.

Qolaversa, O‘zbekiston hududida uchta cho‘l mavjud: Qoraqum, Qizilqum va Orolqum. Isroillik olimlarning tadqiqotlarida aynan Qoraqum cho‘li chang bo‘ronlarining asosiy manbai sifatida qayd etilgan.

Bahriddin Nishonov havoning ifloslanishida Orol dengizining qurishi ham muhim rol o‘ynashini ta’kidladi. Shamol dengiz havzasida shakllangan cho‘l — Orolqum hududidan tuz va changlarni havoga ko‘taradi. Ekspertning so‘zlariga ko‘ra, 2018-yilgi bo‘ron aynan Orolqumda yuzaga kelgan, Qoraqalpog‘iston, Xorazm bo‘ylab o‘tgan va Buxoro viloyatida to‘xtagan.

Orolqumda boshlanuvchi tuz va chang bo‘ronlari 1970-yillardayoq kuzatilgan. Bu haqda Markaziy Osiyo bo‘yicha atrof-muhit tarixchisi Mayya Peterson yozgan edi. Rossiya imperiyasi bosqiniga qadar va sovet davridagi Markaziy Osiyoning suv zaxiralari va ulardan foydalanish haqidagi kitobida u shunday yozadi:

2021-yilning 4−5-noyabr kunlari Toshkentni chang-qum bo‘roni qopladi. Juda issiq kelgan oktabr oyi va noyabrning boshidan so‘ng mintaqaga sovuq havo massalari kirib keldi. 5-noyabrga o‘tar kechasi havo harorati noldan pastga tushdi, sovuq harorat bir necha kun davomida saqlanib qoldi.

Mintaqaga yangi havo massalari kirib kelmagani sababli, avvalroq Markaziy Osiyoga kirib, chang bo‘roniga sabab bo‘lgan sovuq havo turg‘unlikka uchradi. Havoning turg‘unligi tufayli shaharda shamol esmadi va chang bir necha kun havoda saqlanib qoldi va changli tuman paydo bo‘ldi.

O‘sha paytda “O‘zgidromet” o‘z xabarida havodagi chang miqdori me’yordagidan besh baravar oshib ketganini ma’lum qilgan edi. Bir necha kundan so‘ng Toshkentning o‘sha vaqtdagi hokimi Jahongir Ortiqxo‘jayev matbuot anjumanida chang Qozog‘istondan kirib kelganini ta’kidladi.

Jahongir Ortiqxo‘jayevning bayonoti jamoatchilik orasida istehzoga sabab bo‘ldi, chunki shahar hokimi ko‘p sonli qurilish maydonlarining tabiiy hodisaga qo‘shgan hissasini tan olmagan edi. Biroq, ilmiy tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatadiki, 2021-yil noyabr oyidagi bo‘ron haqiqatan ham Qozog‘istondan kirib kelgan. O‘zbekiston hududidagi qishloq xo‘jaligi yerlarining yalang‘ochlangan tuprog‘i va qurilish maydonlarining, shu jumladan, poytaxtdagi qurilish maydonlarining changlari vaziyatni yanada og‘irlashtirgan.

Bir guruh olimlar, jumladan, Bahriddin Nishonov tomonidan olib borilgan tadqiqotlardan biri 2023-yilda yirik ilmiy jurnal — Nature jurnalida chop etildi. Mualliflar havo oqimini kompyuterda modellashtirdi, havoni ifloslantiruvchi moddalarning tarqalishini o‘rgandi va natijalarni Toshkentdagi meteorologik stansiyalar ma’lumotlari bilan taqqosladi. Natijalar shuni tasdiqladiki, chang bo‘roni haqiqatan ham Qozog‘istonning janubiy qismida yuzaga kelgan, Toshkent bo‘ylab o‘tgan va Farg‘ona vodiysiga kirib borgan.

Laboratoriya rahbarining so‘zlariga ko‘ra, bo‘ron havoning ifloslanishiga tumanchalik salbiy ta’sir ko‘rsatmadi.

Bahriddin Nishonov, shuningdek, qurilish changining havo ifloslanishiga ta’sirini istisno qilmaydi:

“Buni istisno qilish mumkin emas. Toshkent hududida [ilgari] qancha yashil o‘simliklar bo‘lganiga qarang. Qurilish ishlarining mahalliy chang bo‘ronlari paydo bo‘lishiga ta’sirini ham istisno qilib bo‘lmaydi”.

2021-yilgi chang bo‘ronining Qozog‘istondan kirib kelganini bir guruh amerikalik, yevropalik va qozog‘istonlik olimlar tomonidan o‘tkazilgan boshqa mustaqil tadqiqot ham tasdiqlaydi.

“Tahlillarimiz shuni ko‘rsatadiki, chang bo‘roni ekstremal sovuq havo va unga hamroh bo‘lgan postfrontal shimol shamollarining to‘qnashishi (harakatlantiruvchi kuch) va ko‘p yillik La-Ninya hodisasi (zaruriy shartni harakatlantiruvchi kuch) bilan bog‘liq davomli qurg‘oqchilik (zaruriy shart) tufayli yuzaga kelgan murakkab hodisaning zaruriy sharti bo‘lgan”, — deb yozadi mualliflar.

“Gazeta.uz” muxbiri maqola bosh muallifi Sin Siga murojaat qilib, tadqiqot metodologiyasi va uning natijalari yuzasidan izoh berishni so‘radi.

“2021-yil 4-noyabrdagi chang qoplamasi manbaini kuzatish maqsadida geostatsionar sun’iy yo‘ldoshdan olingan 15 daqiqalik tasvirlardan foydalandik va chang qoplamasi Qozog‘iston janubidagi Aris daryosi quyi oqimida joylashgan qishloq xo‘jaligi yaylov mintaqasidan kelib chiqqanligini aniqladik. Qirg‘oqdagi flyuvial cho‘kindilar (suv yuvib ketganidan keyin tuproqda qolgan suv izi, masalan, qurigan o‘zan — tahr.) ko‘p miqdorda mayda dispers cho‘kindilarni o‘z ichiga oladi. Bu cho‘kindi qurigan va yalang‘ochlanganidan keyin shamol eroziyasiga uchraydi. Avvalgi yillarda bu hudud uzoq davom etgan qurg‘oqchilikni boshdan kechirganini aniqladik. Natijada tuproq agregatlari oson yemiriladi va o‘simliklar bilan kamroq himoyalanadi. Tuproqqa ishlov berish yoki chorva mollarini o‘tlatish kabi mexanik ta’sirlar ham quruq tuproqning maydalanishini kuchaytirishi mumkin. 2021-yil 4-noyabr kuni kuchli ob-havo tizimi Janubiy Qozog‘istonga haddan tashqari sovuq havo va kuchli shamolgi olib kirdi, bu esa qurigan qishloq xo‘jaligi yaylov yerlaridan chang bo‘ronini ko‘tardi”, — deya izoh berdi Sin Si.

2021-yilning 4−5-noyabr kunlari voqealarning borishi quyidagicha bo‘lgan. Chang bo‘roni ko‘tarilishi 4-noyabr kuni soat 8:30 da Janubiy Qozog‘istonning O‘rdabasi tumani qishloq xo‘jaligi yaylovida boshlangan. Uch soatdan so‘ng chang qoplamasi Toshkentga, undan Farg‘ona vodiysiga yetib borgan. AQShning Toshkentdagi elchixonasi hududida o‘rnatilgan havo sensori ma’lumotlariga ko‘ra, PM2,5 yoki changning maksimal konsentratsiyasi 978 mkg/m3 ni tashkil etgan. Ilmiy maqolada qayd etilgan “O‘zgidromet” ko‘rsatkichlari 2000 mkg/m3 dan yuqori, bu ruxsat etilgan darajadan 30 baravar ko‘p, degani.

“[Jahon banki bilan hamkorlikdagi] loyiha doirasida o‘tkazilgan tadqiqotlar, shuningdek, dastlabki hisobotga ko‘ra, Toshkentda PM2,5-mayda dispers zarralarining hosil bo‘lishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatgan: tabiiy chang — 36 foiz, issiqlik ta’minoti — 24 foiz, transport vositalari — 16 foiz, sanoat korxonalari — 13 foiz”, — deyiladi vazirlik izohida.

“Gazeta.uz” muxbiri tadqiqot metodologiyasi bilan tanishish uchun hisobotni taqdim etishni so‘rab, Ekologiya vazirligi matbuot xizmatiga murojaat qildi. Matbuot xizmati u tez orada jamoatchilikka taqdim etishlishini ma’lum qildi.

Shu bilan birga, 2024-yil qishida, atmosfera havosining ifloslanishi yuzasidan jamoatchilik noroziligining eng yuqori nuqtasida, Ekologiya vazirligi muammoni chuqurlashtirayotgan bir qator omillarni sanab o‘tdi. Jumladan:

Ushbu bayonot fuqarolik jamiyati va ommaviy axborot vositalari tomonidan bir necha yillardan beri tilga olinayotgan ekologiya va shaharsozlik muammolari haqiqatda mavjud ekanligini tasdiqladi. To‘g‘ri, Ekologiya vazirligi tomonidan chiqarilgan xulosalar yuzasidan jamoatchilikka ilmiy-isbotlangan asos taqdim etilmadi. Bundan tashqari, vazirlikning may oyida aynan tabiiy chang havoni ifloslantiruvchi asosiy omil ekanligi haqidagi bayonoti yanvar oyidagi da’volarga zid kelishi mumkin.

Ko‘pchilik havo ifloslanishini qurilishning avj olishi bilan bog‘lagani sababli, “Gazeta.uz” muxbiri avvalgi “katta qurilish”da — 1966-yilgi zilziladan keyin Toshkent qurilishida ishtirok etgan familiyasini oshkor etmaslikni so‘ragan Hamidulla aka bilan suhbatlashdi. Maqsad — yangi shahar qurilishi yillarida chang bilan bog‘liq vaziyat qanday bo‘lganini bilish edi.

Hamidulla aka, shuningdek, hodisaning “Gazeta.uz” muxbiri boshqa materiallarni tayyorlash vaqtida suhbatlashgan boshqa guvohlari ham o‘sha vaqtdagi poytaxtni ulkan qurilish maydoni sifatida eslaydi. Hamidulla aka yoshligini eslab, o‘sha vaqtda ish “Mahallada duv-duv gap” filmidagi kabi qaynaganini aytadi.

Ma’lumki, zilzila oqibatida 2 mln kvadrat metr turar joy maydoni vayron bo‘lgan. Qurilish ishlari keyingi uch yil davomida olib borilgan. 1969-yilga kelib Toshkentda 3,2 million kvadrat metr turar joy qurilgan. Age Tashkent ma’lumotlariga ko‘ra, 1966-yilning o‘zida 632 ta ko‘p qavatli uy foydalanishga topshirilgan. Keyingi ikki yilda — taxminan 500 tadan.

Qurilish ishlari ko‘lami juda katta edi. Hamidulla aka Markaziy univermag atrofidagi vayronalarni tozalashda qatnashgan, Chilonzorning qurilishiga guvoh bo‘lgan, chunki o‘zi unga yaqin hududda yashagan.

“1958−1960-yillarda Muqimiy ko‘chasi endigina yotqizila boshlagan edi. Chilonzorning birinchi mavzesi hali yo‘q edi. To‘rt tomon — yalanglik, dalalar. Zilziladan so‘ng Chilonzorda odamlarga yer uchastkalari ajratilgan”, — deb eslaydi u.

Chilonzor dahasi 1966-yildagi zilziladan keyin paydo bo‘lgan. Bu uy-joylar qurilishi uchun birinchi va asosiy maydon edi, chunki qurilishlar uchun buzib tashlanishi kerak bo‘lgan obyektlar soni eng kam bo‘lgan hudud talab qilinardi, deb yozadi bosh arxitektor Aleksandr Yakushev o‘zining “Bizning Toshkent” maqolasida. Material 1966-yilda “Pravda Vostoka” gazetasida chop etilgan.

Chilonzordan tashqari shahar markazida ham qurilish ishlari olib borilgan. Biroq, Hamidulla akaning fikricha, o‘sha yillarning changi boshqacha edi.

Hamidulla aka hozirgi qurilish “shiddati” va daraxtlarning kesilishi bilan havo sifatining yomonlashuvi o‘rtasida bog‘liqlik ko‘radi. Bog‘-shaharni barpo etgan avlod kishisi bog‘ning sahroga aylanib borayotganiga guvohi bo‘lmoqda.

Biroq, uning “foydali chang” haqidagi so‘zlarida boshqa, chuqurroq fikr yashiringan: nega biz havoning ifloslanishi haqida gapirar ekanmiz, “chang” so‘zini ishlatamiz? Bu changning tarkibida nima bor? 2024-yildagi chang 1966-yildagi changdan nimasi bilan farq qiladi? Havo ifloslanishiga aynan nima sabab bo‘lmoqda?

Geografiya lug‘ati havo sifatini havoning bir qator ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlanadigan odamlar ehtiyojlari va texnologik talablarga muvofiqlik darajasi sifatida ta’riflaydi. Texnik tarjimon ma’lumotnomasiga ko‘ra, havo sifati — bu havoning ifloslanish darajasi; atmosferada bo‘lishi mumkin bo‘lgan antropogen ifloslantiruvchilarning turi va maksimal konsentratsiyasi.

Havo sifati turli ifloslantiruvchilarning ko‘rsatkichlaridan kelib chiqib hisoblanadi.

Ushbu ifloslantiruvchi moddalarning ba’zilari, masalan, qora uglerod, mog‘or va qo‘rg‘oshin havoga muallaq zarrachalar shaklida tushadi. Bularga tabiiy va qurilish changlari, tuz kiradi. Muallaq zarralar yoqilg‘i yondirilganda, o‘rmon yong‘inlarida, shuningdek, shinalar asfaltga ishqalanganda yoki metall, yog‘och va boshqa materiallarni arralashda hosil bo‘ladi. PM zarralari odamlarga havoni ifloslantiruvchi boshqa har qanday moddalarga qaraganda ko‘proq salbiy ta’sir ko‘rsatadi, deyiladi JSST ma’lumotnomasida.

Har bir manba havoning ifloslanishini o‘z usulida o‘lchaydi — ko‘rsatkichlarlarning turlichaligi va ma’lumotlarning aniqligi to‘g‘risidagi bahs-munozaralar aynan shu bilan izohlanadi.

IQAir maishiy datchiklari — bu uy yoki ofisga o‘rnatish mumkin bo‘lgan nisbatan arzon qurilma. Ishlab chiqaruvchining ma’lum qilishicha, datchiklar havo sifatini shahar miqyosida ko‘rsatadi, biroq aslida ularning amal qilish radiusi juda cheklangan. 2024-yilning qishida “O‘zgidromet” xodimlari maishiy datchiklardagi xatoliklar haqida gapirib bergan edi. Bahriddin Nishonov intervyuda bu ko‘rsatkich 200 foizga yetishi mumkinligini ma’lum qildi. Biroq, ulardan baribir foyda bor, chunki ular shahar bo‘ylab qurilmalar tarmog‘ini yaratadi. 2024-yil qishida “Gazeta.uz” ham o‘z ofisiga ana shunday datchik o‘rnatdi. U bino atrofidagi havo sifati haqidagi ma’lumotlarni ko‘rsatadi.

IQAir datchiklari havo sifatini AQI havo sifati indeksi asosida ko‘rsatadi.

AQI qanday hisoblanadi? Indeks AQSh Atrof-muhitni muhofaza qilish agentligining Havo sifati milliy standartlariga asoslangan. U oltita ifloslantiruvchilarni hisobga oladi: PM2,5, PM10, uglerod monooksidi, oltingugurt va azot dioksidi va yerusti ozoni. AQI 0 dan 500 gacha o‘zgarib turadi. Havoning sifatiga o‘lchash paytida eng yuqori konsentratsiyaga ega bo‘lgan havoni ifloslantiruvchi ko‘rsatkich beriladi. Faqat u yoki bu monitoring stansiyasida mavjud bo‘lgan moddalar o‘lchanadi — ular har doim ham oltita emas. Bu datchikning modeliga bog‘liq.

“AirVisual veb-saytida AQI monitorlari seriyasi PM2,5 o‘lchovlaridan AQI’ning ko‘rsatkichi sifatida foydalanadi, chunki PM2,5 keng tarqalgan va inson salomatligiga ta’sir qiluvchi eng xavfli havo ifloslantiruvchisi hisoblanadi”, — deyiladi datchiklar ishlab chiqaruvchisining saytida.

AQShning Toshkentdagi elchixonasi hududidagi avtomatik monitor. Sent-Luisdagi Vashington universitetining energetika, atrof-muhit va kimyoviy texnologiyalar bo‘yicha professori Jey Tyorner matbuot brifingida ushbu qurilmaning havo sifatini o‘lchash metodologiyasi haqida ma’lumot bergan edi.

“Monitor havo sifati ma’lumotlarini har soatda ko‘rsatadi. Dastlab 53 daqiqa davomida diametri 2,5 mikron (PM2,5) dan kichik bo‘lgan mayda dispersli muallaq zarrachalar namunalari va boshqa ma’lumotlar yig‘iladi. Keyin monitor ularni 7 daqiqa davomida tahlil qiladi va serverga uzatadi. Ma’lumotlar havo holati haqidagi hukumat veb-sayti — AQSh Atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi tomonidan boshqariladigan AirNow saytida e’lon qilinadi”, — deya tushuntirdi professor Tyorner.

AQSh elchixonasi hududidagi sensor ham AQSh atrof-muhit agentligi tomonidan ishlab chiqilgan AQI havo sifati indeksiga asoslanadi. AQSh hukumati saytidagi ma’lumotlarga ko‘ra, Toshkentdagi havo sifati indeksi PM2,5 va ozon ko‘rsatkichlari bo‘yicha hisoblanadi. Masalan, Bokudagi havo sifati faqat PM2,5 ko‘rsatkichlari bo‘yicha aniqlanadi.

Ko‘pchilik elchixonadagi monitorni etalon va ishonchliroq deb hisoblaydi. Matbuot brifingida Jey Tyorner qurilmaning butun Toshkent bo‘ylab havo sifatini baholay olishini qayd etgan edi.

Biroq, ko‘plab mutaxassislar birgina qurilmaning o‘zi yetarli emas, deb hisoblaydi. Bu fikr O‘zbekiston Milliy universiteti biolog olimlarining “Toshkent shahridagi bargli va ignabargli daraxt navlarining chang ushlash qobiliyati taqqosi”ga bag‘ishlangan maqolasida bilvosita tasdiqlangan. Biologlar o‘z maqolalarida katalpa, chinor, eldor qarag‘ayi va qizil kedr archasi shox-shabbalarining uch xil atrof-muhit sharoitida: qurilish maydonida, kichik va katta yashil maydonda changni tutib turish qobiliyatini o‘rgangan.

Maqola mualliflaridan biri Yekaterina Kolchanova-Zeybert “Gazeta.uz” muxbiriga bergan intervyusida daraxtlar changni turlicha tutib turishini tushuntirdi. Bu o‘simlik turiga, chang konsentratsiyasi va yashil o‘simliklarning zichligiga bog‘liq.

“O‘zgidromet”ning avtomatik monitoring stansiyalari. O‘zbekiston bo‘ylab “O‘zgidromet” 64 ta atmosfera havosini kuzatish punkti va 16 ta avtomatik monitoring stansiyasida havoning ifloslanishini monitoring qiladi. Toshkent shahrida 13 ta punkt va 3 ta avtomatik stansiya mavjud.

Agentlik xodimlari o‘zlarining avtomatik stansiyalarini O‘zbekistondagi eng yaxshilari deb ataydi, chunki ular Horiba (Yaponiya, Germaniya) kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan gaz analizatorlari bilan jihozlangan va atmosfera havosining ifloslanish holatini onlayn rejimda ko‘rsatadi. Ushbu stansiyalar bir necha kvadrat kilometr maydonda havoning ifloslanish holatini aks ettirishga imkoniyatiga ega.

Ammo “O‘zgidromet” ko‘rsatkichlariga ko‘pchilik shubha bilan qaraydi. Ishonchga putur yetishida Ekologiya vazirligining havo sifati bo‘yicha milliy standartlarni ishlab chiqish zarurati haqidagi bayonotining ham hissasi bor. Vazirlik bu haqda 2024-yil yanvarida — Toshkent aholisining havo sifatidan noroziligi eng cho‘qqiga chiqqan paytda xabar bergan edi. Jamoatchilik hayron: “Xalqaro standartlar mavjud ekan, PM2,5 bo‘yicha milliy standartlarni ishlab chiqishning nima keragi bor?”.

JSSTning havo sifati bo‘yicha yo‘riqnomasi tamoyillarida tashkilot havo sifatiga qo‘yiladigan talablarning tavsiyaviy xususiyatga ega ekanini tan oladi. JSSTning PM2,5 konsentratsiyasi bo‘yicha talablari tavsiyaviy xususiyatga ega, biroq ularga har doim ham erishib bo‘lmaydi, deyiladi hujjatda.

“Yo‘riqnoma siyosat va aralashuvlar bo‘yicha aniq tavsiyalarni nazarda tutmaydi, chunki ular ko‘p jihatdan muayyan sharoitlarga bog‘liq: bir muhitda samarali bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsa boshqa muhitda ishlamasligi mumkin”, — deyiladi JSST hujjatida.

Bundan kelib chiqadiki, milliy standartlar ishlab chiqilishi mantiqan to‘g‘ri. Ular zarurligi haqida Jey Tyorner ham gapirgandi. JSST tavsiyalariga rioya qilish uchun O‘zbekiston mintaqaga xos chang omilini istisno qilishi kerak, deydi olim. Uning fikricha, bunga ilm-fan yordamida erishish mumkin.

Milliy standartlarning zarurati, shuningdek, monitoring ma’lumotlarini qayta ishlashdagi yondashuvlarning turlichaligi bilan izohlanadi. O‘zbekistonda atmosfera havosining ifloslanish indeksi yoki IZA, AQShda esa — Havo sifati indeksi (Air Quality Index — AQI) amal qiladi.

IZA qanday hisoblanadi? IZA monitoring stansiyasi o‘rnatilgan hudud uchun eng yuqori konsentratsiyaga ega bo‘lgan beshta ifloslantiruvchi modda bo‘yicha hisoblanadi.

Stansiyalar quyidagi moddalarni aniqlaydi: oltingugurt dioksidi, uglerod oksidi, azot dioksidi, azot oksidi, PM10 va PM2,5 muallaq moddalar, ammiak, ozon, fenol va formaldegid.

Indeks moddalarning xavflilik darajasini hisobga oladi va havoning uzoq vaqt ifloslanish darajasini ko‘rsatadi. Stansiyalar aniqlaydigan barcha moddalar ham indeksda hisobga olinmaydi. IZA ifloslantiruvchi moddani hisobga olishi uchun u bo‘yicha milliy standartlar qabul qilinishi va ularning ruxsat etilgan konsentratsiyalari (REK) belgilanishi kerak. Shu bilan birga, moddalarning sutkalik va bir martalik REKlari farqlanadi.

PM2,5 bo‘yicha milliy standartlar ishlab chiqilmaganligi va REK belgilanmaganligi sababli, monitoring stansiyasi o‘rnatilgan hudud uchun uning konsentratsiyasi eng yuqori bo‘lsa ham, IZA diametri 2,5 mikrometr va undan kichik bo‘lgan chang konsentratsiyasini hisobga olmaydi. Indeks, shuningdek, PM10 qattiq zarrachalarini ham hisobga olmaydi, chunki PM10 uchun 2011-yilda qabul qilingan REK juda yuqori, deydi Bahriddin Nishonov.

Shunday qilib, O‘zbekistonda murakkab vaziyat yuzaga kelgan. Havo sifatini baholashning uchta usuli mavjud ekaniga qaramay, ularning qay biri aniqroq ekani noma’lum, chunki har biri havo sifatini o‘zicha aniqlaydi. Ekologiya vazirligi havoning ifloslanishiga asosiy sabab tabiiy chang, Sent-Luisdagi Vashington universiteti professori Jey Tyorner antropogen omil deb hisoblaydi, Bahriddin Nishonov esa chuqur tadqiqot o‘tkazish zarur, degan fikrda.

PM2,5ning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasini aniqlash va PM10 uchun REKni yangilashdan tashqari, bu chang nimalardan tashkil topganligini bilish kerak. Shunga ko‘ra, ifloslanish manbalarini aniqlash va havoning muallaq zarrachalar bilan ifloslanishiga qarshi kurashish siyosatini ishlab chiqish mumkin bo‘ladi.

O‘rganish tizimli bo‘lishi uchun muntazam investitsiyalar va maxsus uskunalar zarur. Chang tarkibini ion xromatografi yoki atom-absorbsion spektrometr kabi qurilmalarda fizik-kimyoviy tahlil orqali aniqlash mumkin, deydi Bahriddin Nishonov.

“Mablag‘lar cheklanganligi sababli chang tarkibini to‘laqonli tahlil qila olmadik. Chang tarkibini aniqlash bo‘yicha ba’zi tadqiqotlar bo‘limimiz mutaxassislari tomonidan ilgari boshqa ilmiy loyihalar doirasida olib borilgan”, — deydi ekspert.

Yana bir muammo — me’yoriy-huquqiy asos. Gidrometeorologiya xizmati agentligida chang va havoni ifloslantiruvchi moddalar tarkibini aniqlash vakolati yo‘q.

Havodagi ifloslantiruvchi moddalar tarkibini aniqlash kabi keng ko‘lamli muammo bu vazifani muayyan bir tashkilotga biriktirishni talab qiladi. “O‘zgidromet” ana shunday vazifani bajarishi mumkin. Chang muammosini o‘rganish loyihaviy emas, balki muntazam bo‘lishi kerak.

“Gazeta.uz” muxbiri ushbu material ustida ishlash jarayonida suhbatlashgan olimlar havoning ifloslanishi muammosiga turlicha yechimlar taklif qildi.

Chang bo‘ronlariga kelsak, Sin Si O‘zbekiston bu borada prognoz qilish va xabardorlikni rivojlantirishi kerak, deb hisoblaydi.

O‘zbekistondagi Global ekologik jamg‘armaning Kichik grantlar dasturi (GEJ KGD) milliy koordinatori Aleksey Volkov “Gazeta.uz”ga bergan intervyusida fermerlar tomonidan qo‘llanilayotgan an’anaviy qishloq xo‘jaligi qanday qilib chang bo‘ronlariga olib kelishi mumkinligiga batafsil to‘xtalgan edi. Shuningdek, u ushbu muammoga yechim ham taklif qilgan. Bundan tashqari, GEJ KGD O‘zbekistondagi majburlikdan va samarasiz ravishda ko‘mir bilan isitiladigan qishloq maktablari qoldirgan uglerod izini kamaytirish loyihasini taklif qildi — chunki yongan ko‘mir ham muallaq zarrachalarni hosil qiladi.

Poytaxtni ko‘kalamzorlashtirishda Yekaterina Kolchanova-Zebert aralash turdagi ko‘chatlardan foydalanishni tavsiya qiladi.

Havoning ifloslanishiga kelsak, Bahriddin Nishonovning fikricha, muammoni atmosfera havosini monitoring qilish tarmog‘ini kengaytirish, shuningdek, chang bo‘ronlarini prognoz qilish va monitoring qilish tizimini rivojlantirish orqali hal qilish mumkin.

Chang o‘zbekistonliklar DNKsining bir qismiga aylanib ulgurgan. Biz shu chang havo zarralaridan nafas olganimiz yoki shunday changli yerda tug‘ilganimiz uchun emas. Aksincha, o‘nlab yillar davomida o‘zbekistonliklarning turli avlodlari changimiz DNKsiga nazar tashlay olmagani, havomizni aynan nimalar ifloslantirayotganini bilolmagani uchun chang DNKmizning bir qismiga aylangan.

Ilm-fanni rivojlantirmas ekanmiz, “foydali” — tabiiy — chang havoni ifloslantiruvchi asosiy manba bo‘lib qolaveradi, “zararli” — inson faoliyati tufayli yuzaga kelgan — chang esa o‘rganilmaydi. Biroq, dolzarb mavzularga tezkor javob topishga harakat qilsak, ularning hech biriga qarshi kurasha olmaymiz. Oqibatda biz ham havo bilan bog‘liq muammolarining ochiqlanmagan qulfini kelgusi avlodlarga o‘tkazadigan navbatdagi bir avlodga aylanishimiz mumkin.