Kompyuterni Mirali uchun biror to‘sig‘i yo‘q, virtual imkoniyatlar yordamida reallikni qulaylashtiradigan bilimlar sayyorasining darvozasi deyish mumkin. Noutbukini yoqishi bilan ikki karra (2x) tezlikda gapiruvchi nutq sintezatori esa uning virtual olamdagi yo‘lboshchisi. U imkoniyatlar serob bu sayyorada klavishlararo “qadam tashlovchi” barmoqlari yordamida sayohat qiladi.

Nogironligi bo‘lgan shaxslar yo oiladagi yagona nogironligi bo‘lgan kishi sifatida dunyoga keladi, yoki u tug‘ilgan oilaning boshqa vakillarida ham nogironlik bo‘ladi. Birinchi xil oilalarda ko‘pincha bolaning nogironligini yashirish, uni ayash kuzatilsa, ikkinchisida ota-ona o‘z hayot tajribasi, boshidan kechirganlaridan kelib chiqib, farzandini mustaqil harakatga o‘rgatadi, katta hayotga tayyorlaydi. Xuddi Miralining oilasida bo‘lgani kabi.

Uning ota-onasi — asli forishlik, Toshkentdagi ko‘zi ojiz bolalar uchun ixtisoslashtirilgan 77-sonli “Nurli maskan”da birga o‘qigan Abdulloh aka va Mehriniso opa ham to‘ng‘ich farzandi kelgusida qoqilmasligi uchun unga bor mehri va bilimini bergan. Bir vaqtlar o‘qituvchilikdan tashqari savdo-sotiq bilan shug‘ullanib, Toshkentdan uy olgan otasi mustaqillik borasida Miraliga zo‘r namuna bo‘lgan.

Miralining oilasi yashaydigan Chilonzor-9 mavzesida ko‘rish bo‘yicha nogironligi bo‘lgan shaxslar ko‘p, shu sababli ham chor-atrofdagi yo‘llar, chorrahalarda “Ko‘zi ojiz piyodalar” yo‘l belgisini nisbatan ko‘p uchratasiz. Abdulloh akaning tushuntirishicha, Ko‘zi ojizlar jamiyati shu yaqin atrofda joylashgan, ilgari bu yerlarda ko‘rish bo‘yicha nogironligi bo‘lganlar ishlashi uchun mo‘ljallangan korxonalar bo‘lgan, maxsus uylar qurilgan.

Chilonzorning bu qismida aholi ko‘rish bo‘yicha nogironligi bor shaxslar bilan eskitdan doimiy muloqotda bo‘lgani uchunmi, Mirali bolaligida ham biror kamsituvchi vaziyatga duch kelmagan. Aksincha, ko‘chadan beri kelmay, ko‘rishda nuqsoni yo‘q tengqurlari bilan bab-baravar o‘ynab yuravergan: hamma bolalar qatori daraxtga osilib, dovcha qoqqan, bolalarcha shumlik bilan olcha terib qochgan. Og‘aynilari bilan muz uchishga borib yiqilganida, joni qattiq og‘rib, yig‘lasa-da, lat yeganini uydagilaridan yashirgan. Aytsa, uni xuddi ko‘chaga chiqarmay qo‘yishlaridan, sevimli do‘stlaridan ajralib qolishidan qo‘rqqan.

Abdulloh akaning so‘zlariga ko‘ra, shaharda ko‘rish bo‘yicha nogironligi bor shaxslarni kamsituvchi gap-so‘zlarni ko‘p eshitmaysiz, ammo qishloq joylarda, ayniqsa, chekka hududlarda ahvol nozikroq.

“Qishlog‘imizda ko‘zi ojiz bolalar asosan uyda — izolyatsiyada yashagan. Kattalar ularni yesa-ichsa bo‘ldi, deb o‘ylardi. Noma’qul munosabatda bo‘ladiganlar ham uchrardi”, — deydi nogironligi bo‘lgan shaxslarga odamlarning achinib qarashini yoqtirmaydigan Abdulloh aka. Uning fikricha, biror bir nogironligi bor kishi emas, balki aqlini, ko‘zining nurini noto‘g‘ri, keraksiz narsalarga sarflayotganlar bechora.

Bolalikdagi qiziqishlar, oiladagi muhit kelajakdagi kasb borasidagi tanlovga, qaysidir ma’noda, ta’sir ko‘rsatadi. She’r va ruboiylar yodlashni, audiospektakllar eshitishni yoqtirgan yosh do‘stimizda ham shunday bo‘lgan. Kitoblarni eng yaxshi hamroh deb biluvchi Mirali o‘qish uchun Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetining adabiyot yo‘nalishini tanlagan.

Inson qaysi kasb egasi bo‘lishidan qat’i nazar, uni adabiyot bilan bog‘lasa — muqobili yo‘q, almashtirib bo‘lmaydigan kadrga aylanadi, deb hisoblaydigan Mirali buni ko‘p kitob o‘qiganlar har qanday jarayonda ham kreativ yechim topa olishi bilan izohlaydi. Bu mulohazaga o‘zi ham amal qilgan holda, adabiyot va kompyuter imkoniyatlarini birlashtirishga harakat qiladi.

8-sinfda o‘qiyotganida birinchi marta kompyuterli bo‘lgan Mirali o‘sha kuniyoq kerakli dastur va nutq sintezatorini o‘rnatgan, undan foydalanishni mustaqil o‘rgangan. 2017-yil esa Vetnamdagi “Global IT Challange” tanlovida o‘zbekistonlik jamoadoshlari bilan “Excelent Challenger” nominatsiyasida g‘olib chiqqan.

Miralining fikricha, bunday noo‘rin qo‘rquv aslida noto‘g‘ri propaganda mahsuli — mediada nogironlik masalalari go‘yoki katta baxtsizlikdek yoritilishining oqibati. Mirali ko‘rish baxt, lekin ko‘rmaslik ham baxtsizlik emasligiga ishonadi.

“Masalan, Amerikadagi ko‘zi ojiz inson o‘zini boshqalardan kam hisoblamaydi. Chunki u yerda barcha sharoitlar ta’minlangan, bu sharoitlarni, huquqlarni ta’minlash zarurligiga doir hamma narsa esa qonun bilan mustahkamlab qo‘yilgan”, — deydi u.

Miralining aytishicha, nafaqat ish beruvchilarning, umuman hammaning yanglish fikri o‘zgarishi uchun nogironlik masalasiga to‘g‘ri yondashish lozim.

Miralining aytishicha, qotib qolgan tushunchalar sabab, ko‘pchilik nogironligi bo‘lgan shaxslarning ham hamma qatori oddiy odam ekanini unutib qo‘yadi.

«Biror sana bahona berilgan sovgʻa-salom — yechim emas. Nogironligi boʻlgan shaxsga imtiyoz emas, imkoniyat kerak. Pul emas, pul topishi uchun imkon zarur. Shu gʻoyani ilgari suruvchi ijtimoiy model shu boisdan ham nogironlik masalasiga eng yaxshi yondashuv hisoblanadi», — deydi u.

Texnologik yechimlar, imkoniyatlar barchaning hayotini yengillashtirishi, osonroq qilishi ma’lum. Buni Mirali ham juda yaxshi biladi. Masalan, birgina “Survive the Wild” nomli, ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan o‘yinni o‘ynash orqali ham (ovozga asoslangan bu kabi o‘yinlar quloqchin taqib o‘ynaladi) dunyoning turli burchagidagi ko‘zi ojiz insonlar bilan tanishish, muloqot ko‘nikmalari shakllanishi mumkin.

Yoki sun’iy idrokka rasm tashlab, suratning qanday ko‘rinishga egaligi haqida ma’lumotni eshitsa ham bo‘ladi. Bu kabi raqamli imkoniyatlar hayotini qulaylashtirgani uchun ham “Bir safda”da jurnalida muxbir, “Tiflo Media” audiojurnalida ovoz rejissori va montajchi bo‘lib ishlaydigan Mirali o‘rganganlarini boshqalar bilan bo‘lishgisi keladi. Shu maqsadda u daromadi yaxshi bo‘lgan eski ishi — Click’dagi operatorligini tashlab, “Nurli maskan”da bolalarga kompyuter bilimlaridan saboq berishni afzal bilgan.

U hozir 8−9-sinf o‘quvchilariga Word, Excel kabi ofis dasturlarini, brauzerdan qanday foydalanishni, ko‘zi ojizlar uchun kerak bo‘ladigan dasturlarni, o‘quvchilari bilishi muhim bo‘lgan jihatlarni o‘rgatadi va jarayondan o‘zi katta zavq oladi. Umuman, o‘qituvchilikni boshlashiga yangi tajriba orttirish ishtiyoqi va qilayotgan ishidan zavq olishni istagi ham sabab bo‘lgan.

Bilim yorug‘likka o‘xshaydi. U qancha ko‘p tarqalsa, dunyo ham shunchalik yorug‘roq, hayot ham shunchalik charog‘on. Shungamikin, Miraliga “Nurli maskan”da ishlashni taklif qilgan rahbari: “O‘zingga o‘xshagan hech bo‘lmasa to‘rt o‘quvchini tayyorlay olsang ham, keyin ular ham bilimlarini boshqalar bilan bo‘lishadi”, degan.

Ko‘rish bo‘yicha nogironligi borlar orasidan kompyuterdan bemalol foydalana oladigan, dasturchilik bilan shug‘ullanadigan yosh kadrlarning yetishib chiqishi Mirali kabi startapchilar uchun ham manfaatli. Chunki loyihalar ko‘p, mutaxassis esa kam, shu bois ko‘p ish g‘oya muallifining o‘ziga qolib ketadi. Yosh kadrlarni o‘ziga moslab tayyorlasa, yaxshi hamkasb ham tayyor-da.

Miralini startapchi dedik. Chindan shunday. U talabalik vaqti ko‘ngillilar studiyasini tashkil etib, kitob va matnlarni ovozlashtira boshlagan. Bakalavriat va magistraturani tamomlaganiga qaramay, ovozlashtirish bo‘yicha 6 yillik ishi, qator foydali loyihalarda qatnashgani, xususan, nutq sintezatori ishlab chiqqanini qadrlagan universitet ma’muriyati uning hozir ham studiyadan foydalanishiga qarshilik qilmaydi.

Mirali nutq sintezatori ustida do‘sti Abdulaziz Salimov va rossiyalik bir dasturchi bilan hamkorlikda ishlagan. Bu uning Abdulaziz bilan birga qilgan birinchi va oxirgi loyihasi emas. Ikkovi “Sharoit plyus” nogironlar jamoat birlashmasi ko‘magida ishlab chiqilgan “Kitob Plyus” loyihasining rahbari ham hisoblanadi. Yigitlar faqat ko‘rish bo‘yicha nogironligi borlar uchun mo‘ljallangan bu loyiha mazmuni, uning ko‘zi ojizlar uchun nechog‘lik foydali va kerakli ekani haqida u ishga tushganida, 2023-yil noyabrida “Gazeta.uz”ga gapirib bergandi.

Ammo loyihaning hozirgi ahvoli yaxshi emas. Gap shundaki, “Kitob Plyus” Yoshlar ishlari agentligi tomonidan ajratilgan 4 oylik grant mablag‘lari evaziga ishlab chiqilgan bo‘lib, grant allaqachon tugagan. Shuning uchun ham loyihani saqlab turish va rivojlantirish bilan bog‘liq masalalar uning mualliflarini biroz qiyin ahvolga solib qo‘ygan.

Miralining tushuntirishicha, audiokitoblar yuklanadigan serverlar 1−2 terabayt xotiraga ega bo‘ladi. Undan yuzlab, minglab odam foydalangach, resurs ham, to‘lanadigan pul miqdori ham oshadi. “Hozir qo‘limizdan kelgani — mobil dasturlarning ishlab turishi uchun server pulini to‘lab turish bo‘lyapti, xolos”, — deydi u.

U loyiha faoliyati to‘xtab, o‘chib ketgudek bo‘lsa, shuncha mehnati havoga uchishidan emas, balki odamlarning ishonchiga putur yetishidan ko‘proq xavotirda. Chunki uyda o‘tirib kitob yo audiospektaklni onlayn tinglash imkonini beradigan loyihani o‘zbekistonlik ko‘zi ojizlar ko‘pdan beri kutgan edi.

2013-yilning iyunida Marokashning Marrakesh shahrida Ko‘zi ojiz yoki boshqa nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun nashr etilgan asarlardan foydalanishni osonlantirish bo‘yicha shartnoma imzolangan. Bu shartnomaning asosiy afzalligi — ko‘zi ojiz yoki boshqa nogironligi sabab bosma nashr etilgan ma’lumotlarni qabul qilish imkoniyati cheklangan shaxslar manfaati uchun mualliflik huquqiga cheklov va istisnolar o‘rnatilgan, asarlarning nusxalaridan foydalanish mumkin bo‘lgan formatda tayyorlash, ko‘paytirish, tarqatishga ruxsat berilgan.

Ya’ni, “Kitob Plyus” aniq maqsadli auditoriya — faqat ko‘zi ojiz foydalanuvchilar uchun mo‘ljallangani bois, mualliflik huquqi muammosidan xavotirlanmay, unga istalgan kitobning audio ko‘rinishini yuklash mumkin.

“Shuning uchun ham "Kitob Plyus" O‘zbekistondagi salkam 80 ming ko‘zi ojiz uchun eng kerakli loyihalardan biri. Ijtimoiy mas’uliyatni zimmasiga olishga tayyor biznes vakillari zora bizni eshitib qolsa, balki, yordam berish istagi paydo bo‘lar, deb bu haqda ko‘p joyda gapirishga harakat qilyapmiz”, — deydi u.

Mirali do‘stlari bilan yana bir qiziq loyiha tayyorlagan, ammo uni amalga oshirish uchun ham baquvvatroq donor kerak, chunki loyiha qiymati oz emas, ko‘p emas, naq 600 mln so‘m atrofida.

Loyihaga ko‘ra, bir suxandonga o‘zbek tilining besh xil — badiiy, publitsistik, so‘zlashuv, rasmiy va ilmiy nutq uslubida 20 soatdan, jami 100 soatlik matn o‘qitiladi. So‘ng shu ovozlardan foydalanib, sun’iy idrok asosida o‘zbek tilida besh uslubda o‘qiy oladigan nutq sintezatori ishlab chiqiladi.

Miralining tushuntirishicha, bunday sintezatorning afzal tarafi — har qanday matnni, xususan, kitobni ham odamga o‘qitgandan ko‘ra nutq sintezatoriga o‘qitish arzonroq tushadi.

Mirali audiodarslar yordamida turk tilini mustaqil o‘rgangan. Ko‘zi ojizlarning onlayn-platformasida Turkiyadan do‘st orttirib, til bilish darajasini yanada yaxshilagan. Natijada Tomer sertifikatini olgan, mustaqil tarzda Istanbulga sayohat ham qilib kelgan. Ota-onasi avvaliga uning bir o‘zini chet elga yuborgisi kelmagan, ammo mahalladagi bir tadbirda o‘g‘lining turkiyalik mehmonlarga turkchasiga minnatdorlik bildirganini eshitgach, undan faxrlanib, safarga rozi bo‘lgan.

Istanbul va Moskvaga qilgan safarlaridan kelib chiqib, Mirali Toshkentni hatto sog‘lom kishilar uchun ham noqulay shahar, degan xulosaga kelgan. Unga bu yerda yo‘l va trotuarlarning kutilmaganda tugab qolishi, ariqlarning xavfsiz ko‘rinishga keltirilmasligi g‘alati tuyuladi.

Toshkentda avtobuslarning hammasi ham “gapirmaydi”, shu bois Mirali jamoat transportiga chiqish zarurati paydo bo‘lsa, imkon qadar metroga tushishga harakat qiladi. Lekin, uning fikricha, metropoliten ham aholining barcha qatlamlari uchun qulay emas.

Bir tasavvur qilib ko‘ring — 37 mln aholi yashovchi mamlakatda minglab svetoforlar bo‘lsayu, lekin ularning birortasi ishlamasa, odamlar ulardan foydalanib yo‘ldan o‘tolmasa, unda svetofordan nima naf? Ko‘rish bo‘yicha nogironligi bo‘lgan shaxslar “ko‘radigan” manzara taxminan shunday — ular uchun svetoforning signallisi, “gapiradigan”laridan boshqasi amalda ishlamaydi.

Mirali nogironlikni kasallik emas, balki to‘siqlarning paydo bo‘lishi, deya ta’riflarkan, shaharsozlik, ta’lim, mehnat, tibbiyot va umuman barcha sohalarda qarorlar qabul qilinayotganida aholining barcha qatlami hisobga olinishi muhimligi, nogironligi bo‘lgan shaxslarga doir o‘zgarishlar qilingudek bo‘lsa, bunda ularning ham fikrlariga quloq tutish kerakligini ta’kidlaydi.

«Nogironlik jamiyat va inson oʻrtasidagi toʻsiqlar borligidan, sharoit mavjud emasligidan kelib chiqadigan holat. Boshqalar foydalanayotgan bankomat, svetofor, metrodan foydalana olmayapmanmi, demak, men nogironman. Chunki oʻzimni hamma qatori his qilolmayapman va bu — mening aybim emas. Sharoitni yaratib berolmaganlar aybdor bunga. Ovozim kerakli joyga yetib boradimi-yoʻqmi, bunisi ahamiyatsiz, muhimi — men bu borada qoʻlimdan kelganini qilyapman: bu haqda gapiryapman», deydi Mirali Gʻiyosov.