Eski shaharning qoq markazida, uchta ko‘cha kesishgan joyda 23 qavatli “Chorsu” mehmonxonasi qad ko‘targan. Bir paytlar muhtasham, sovet modernizmining namunasi va poytaxtning me’moriy intilishlari timsoli hisoblangan bu bino bugun eski va tashlandiq inshootga aylangan. Chorak asr davomida obyektni rekonstruksiya qilish bo‘yicha bir necha loyiha taklif etildi, biroq ularning birortasi amalga oshmadi. Noyob loyiha asosida qurilgan bu mehmonxona 2025-yilda buziladi.

“Gazeta.uz” muxbirlari bir paytlar gullab-yashnagan mehmonxonaning taqdiri va uning eng yaxshi davrlarini yodga olish maqsadida Toshkentning eng mashhur binolaridan birini o‘rganishga jazm qildi.

Toshkentning me’moriy qiyofasi tarixi hamisha an’anaviylik va zamonaviylik borasidagi munozaralar mavzusi bo‘lib kelgan. Arxitektura tarixchisi Boris Chuxovich tadqiqotlarida aytilishicha, uzoq 1929-yilda sovet me’mori Aleksandr Silchenkov Toshkentning bosh rejasi ustida ishlar ekan, o‘z oldiga “Eski va Yangi shahar”ni bir butunga aylantirishdek ulkan maqsadni qo‘ygan. Biroq bu bir butunlikka erishish yo‘li uzoq va mashaqqatli bo‘lib chiqdi, shaharning bu ikki qismini “qaytadan qurish” esa juda notekis kechdi.

Eski shahar hududiga yangicha me’morchilikni joriy etish yo‘lidagi birinchi jiddiy urinish Navoiy shohko‘chasining qurilishi bo‘ldi. Stalin uslubidagi muhtasham binolar, keyinchalik esa alohida ajralib turuvchi “Panorama” kinoteatri singari modernistik inshootlar bo‘lg‘usi o‘zgarishlarning ilk mujdalari edi. Biroq 1960-yillar arxitektorlarining asosiy diqqat-e’tibori baribir Yangi shaharning tarixiy markaziga qaratildi, u uchun 1964-yildan boshlab yanada batafsil qurilish rejalari ishlab chiqila boshlandi.

Eski shahar bu davrda boshqacha rivojlandi — bu yerda batafsil rejalashtirish (planirovka)ning yagona, tasdiqlangan rejasi mavjud emasdi. Qurilish nuqtaviy tarzda, bir obyektdan boshqasiga o‘tish asosida olib borildi, bu esa ushbu murakkab shahar makonini rivojlantirishning o‘ziga xos, deyarli tabiiy mantig‘ini yaratdi. Biroq, Boris Chuxovichning fikricha, aynan shunday yondashuv Toshkentning tarixiy qismining betakror xususiyatini saqlab qolish imkonini berdi, uni zamonaviy qurilish manfaati yo‘lida butunlay vayron qilib yuborilishdan saqlab qoldi.

Chorsu maydoni (Yo‘ldosh Oxunboboyev nomli maydon) ko‘p yillar davomida me’morlarning e’tiborini tortib kelgan. Maydon o‘rnida hali Paxtakorlar saroyi, hali maishiy xizmat ko‘rsatish uyi inshootlari majmuasi, boshqa safar esa kinoteatr qurish rejalashtirilgan. Lekin bunday loyihalarning birortasi ham tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan bu joy uchun maqbul shaharsozlik yechimini taklif eta olmadi. 1970-yillarning o‘rtalarida poytaxtga sayyohlar oqimining ortishi munosabati bilan Toshkent shahar ijroiya qo‘mitasining Arxitektura-rejalashtirish bosh boshqarmasi azaldan savdogarlar uchun yo‘l kesishmasi bo‘lib xizmat qilgan muhim shaharsozlik bog‘lamasida mehmonxona qurish to‘g‘risida qaror qabul qildi.

Garchi univermag qurilishi 1972-yilga kelib muvaffaqiyatli yakunlangan bo‘lsa-da, mehmonxona qurish ishlari kechiktirildi. Loyiha tarixidagi yangi bosqich 1970-yillarning o‘rtalarida, Chorsu maydonida qurilish uchun tanlov e’lon qilinganida boshlandi. Unda Chilonzor savdo markazi (1962) va “Zarafshon” restoranini (1970) loyihalashtirgan iste’dodli toshkentlik me’mor Vladimir Spivak jamoasi g‘olib chiqdi. Yangi loyihaning asosiy elementi Beruniy va Samarqand darvoza ko‘chalarining tutashuvida joylashgan va shu tariqa Navoiy shohko‘chasining istiqbolini yakunlagan mehmonxona bo‘ldi.

Endi arxitektorlar oldida zilzila xavfi yuqori hududda baland bino qurishning barcha texnik qiyinchiliklari va mahalliy iqlim xususiyatlarini hisobga olgan holda ushbu ulkan loyihani amalga oshirishdek muhim vazifa turardi. Atrofda turli xususiyatga ega binolar, xususan, aholi turar-joylari, yirik jamoat binolari va bebaho me’moriy yodgorliklar yonma-yon joylashganligi vaziyatni yanada murakkablashtirardi. Institut mualliflar jamoasi shunchaki mehmonxona emas, balki Eski shaharning an’anaviy rang-barangligini zamonaviy qurilish texnologiyalari bilan uyg‘unlashtiradigan haqiqiy me’moriy ramzni yaratishi kerak edi.

Arxitektorlar jamoasi — V.Spivak, L.Nefyodov va N.Zologina, shuningdek, muhandislar — A.Asanov, A.Sidelnikov, N.Bron va S.Pestrikova loyiha ustida ishlay boshlagach, ular binoning dastlabki konsepsiyasini butunlay qayta ko‘rib chiqishga qaror qildi. Oddiy vertikal plastina o‘rniga eski shaharning haqiqiy ko‘rkiga aylanishi kerak bo‘lgan original uch o‘qli kompozitsiya yaratildi. Uchta teng fasad shaharning turli qismlariga: biri Oktabr bozori (hozirgi Chorsu bozori)ga, ikkinchisi Eski shahar orqali Beshyog‘och maydoniga olib boradigan Beshyog‘och ko‘chasiga, uchinchisi esa Beruniy ko‘chasi va unga tutash Eski shahar hududiga qaragan.

Boris Chuxovich ta’kidlaganidek, bu simmetrik shakl shaharsozlik vaziyatiga mos kelgan, lekin ichki muammolarni keltirib chiqargan. Shimoliy fasad deyarli kun bo‘yi soyada qolgan, janubi-sharqiy va janubi-g‘arbiy fasadlar esa jazirama quyoshga qaragan, bu esa ushbu tomonlarga qaragan mehmonxona xonalari uchun harorat rejimlarida sezilarli farqni yuzaga keltirgan.

Ikki fasadning qizib ketishi muammosini bartaraf etish uchun mualliflar quyoshdan himoyalanish usulini qo‘llashga ijodkorona yondashishgan: janubi-sharqiy tomonda balkonlarga bir metr kenglikdagi, janubi-g‘arbiy tomonda bir yarim metr kenglikdagi quyoshdan himoyalovchi ekranlar o‘rnatilgan, shimoliy tomon esa to‘liq ochiq qoldirilgan. Shunday qilib, elementlarning chuqurligi quyosh nurining kuchiga qarab farq qilgan, biroq har bir juft tomonning ko‘rish burchaklari shunday bo‘lganki, asimmetriya ko‘zga tashlanmagan. Sharqona ark shaklida qurilgan quyoshdan himoyalovchi moslamalar binoning umumiy qiyofasiga mohirona uyg‘unlashgan.

Haqiqiy qiyinchiliklar qurilish bosqichida boshlandi. Geologlarning xulosasiga ko‘ra, tanlangan joy bunday turdagi binolarni qurish uchun yaroqsiz edi. Biroq muhandislar bunga yechim topishdi: ular 10 metr chuqurlikdagi uzun qoziqlardan iborat poydevor yaratdilar. Har bir qoziq uchun alohida texnik xususiyatlar tanlandi. Masalan, uzunlik nafaqat yuk ko‘tarish qobiliyati, balki tuproqning tayanch qatlami joylashish darajasi bilan ham belgilangan. Poydevorning cho‘kishi qurilish boshlanganidan boshlab kuzatib borilgan. Asos shunchalik mustahkam ediki, 30 qavatli binoga bardosh bera olardi. Biroq bu yerda bunday katta mehmonxonaga ehtiyoj yo‘q edi, shuning uchun loyiha 23 qavatda to‘xtatildi.

Baland binoni qurishda o‘sha davr uchun inqilobiy bo‘lgan “to‘sinlarni ko‘tarish” usuli qo‘llanilgan. Bu usul to‘sinlarni yer sathida yasab, so‘ngra ularni maxsus domkratlar yordamida loyihadagi balandlikka ko‘tarish imkonini berdi. Bunday yondashuv nafaqat qurilishni tezlashtirdi, balki ishlarning yuqori sifatini ta’minladi, chunki montajning katta qismi yer ustida qulay sharoitlarda amalga oshirildi. Bundan tashqari, ushbu texnik yangilik yanada mustahkam va barqaror konstruksiyani yaratish asnosida zilzila xavfi yuqori hududda shunday g‘ayrioddiy shakldagi binoni qurish imkonini berdi.

Natijada mehmonxona tomgacha 67,8 metr va o‘q minoralari ustidagi bezaklar bilan birga 72,7 metr balandlikka erishib, teleminorani hisobga olmaganda, Toshkentdagi eng baland me’moriy inshootga aylandi.

1104 o‘rinli mehmonxona ikkita asosiy qismdan iborat edi: baland minora va ikki qavatli asos.

Binoning uch minorali baland qismi — islom me’morchiligining o‘ziga xos elementi, an’anaviy, biroq zamonaviy talqinda qayta ishlangan minoralarni eslatardi. Relefli naqsh tushirilgan yirik o‘lchamli keramik plitkalar fasadga o‘ziga xos joziba bag‘ishlagan. Minorada turli toifadagi qulay xonalar joylashgan edi — bir va ikki kishilik standart xonalardan tortib, yuqori qavatlardagi hashamatli lyuks xonalar va apartamentlargacha. Mehmonlarga qulaylik yaratish maqsadida bir necha qavatda shinam bufetlar o‘rnatilgan, qavatlar orasida harakatlanish esa oltita tezyurar lift va ikkita keng zinapoya orqali ta’minlangan.

Binoning ikki qavatli qismida mehmonlarga xizmat ko‘rsatuvchi butun boshli majmua va jamoat joylari joylashgan: keng vestibyul, sartaroshxona, buyumlar saqlash xonasi, sayyohlik byurosi va boshqa xizmat ko‘rsatish bo‘limlari. 450 o‘rinli hashamatli restoran zali, 200 o‘rinli shinam kafe va ikkita kichik ziyofatlar zalidan iborat restoran majmuasi mehmonxonaning o‘ziga xos faxri edi. Yerto‘la qavatida esa bu katta mehmonxona majmuasining uzluksiz ishlashini ta’minlovchi ombor va texnik xonalar joylashgan.

“Chorsu” mehmonxonasining me’moriy qiyofasida interyer bezaklariga alohida e’tibor qaratilgan. Ular o‘zining qat’iy va ixcham ko‘rinishi bilan ajralib turardi. Dizayn yechimining asosini mahalliy ishlab chiqarilgan chidamli materiallar — granit, marmar va yirik formatli keramik plitkalar tashkil etgan bo‘lib, ular xonalarga alohida salobat va shu bilan birga qulaylik baxsh etgan. Dizaynning e’tiborga loyiq jihati kafe zalidagi o‘zgaruvchan to‘lqinli “garmoshka” shaklida travertin plitalaridan yasalgan strukturali shift bo‘lib, bu oddiy materiallardan murakkab kompozitsiyalar yaratish imkoniyatini ko‘rsatuvchi g‘ayrioddiy yechim edi.

Mehmonxonaning jamoat zonalari haqiqiy san’at asari darajasida bezatilgan. Iste’dodli monumentalist rassomlar bu yerda noyob asarlarning butun boshli galereyasini yaratgan. Monumentalist Aleksandr Kedrin o‘zining “Bog‘i Shamol” (“Shamollar bog‘i”) nomli dekorativ relefida birinchi bor keramika va rangli shishani ichki yoritish bilan uyg‘unlashtirish innovatsion texnikasini qo‘llagan. Rassom Abdumalik Buxorboyev “Rus” mavzusidagi ziyofatlar zalini intarsiya texnikasida, uning hamkasbi Azat Habibullin esa “Toshkent” nomli ikkinchi ziyofatlar zalining devorlarini mum rangtasvir usulida bezagan. Binoning asosiy kirish qismi Tolib Qosimov tomonidan yaratilgan barelef bilan bezatilgan.

Loyiha mualliflari, shuningdek, mehmonxona interyerining estetik idrok etilishida zamonaviy, sifatli jihozlar va yoritishning ahamiyati katta, deb hisoblagan. Xonalar Norvegiyada ishlab chiqarilgan mebellar bilan, jamoat zonalari esa yapon firmasiga tegishli mebellar bilan jihozlangan. Vestibyullar va restoran zallaridagi Avstriya firmasining qandillari va chiroqlari ushbu noyob me’moriy ansambl ko‘rinishini yakunlab beradi.

Mehmonxona nomlanishining tarixi qiziq o‘zgarish bilan bog‘liq bo‘lib, loyihaning me’moriy rivojlanishi va o‘sha davrdagi siyosiy tendensiyalarni aks ettiradi. “Chorsu” deb nomlangan dastlabki loyiha qat’iy modernistik uslubda amalga oshirilgan. Bino o‘zining aniq geometrik shakllari bilan atrofdagi tarixiy binolarning bezagi va plastikasidan keskin farq qilardi, bunga eng yaqin misol — Ko‘kaldosh madrasasi.

Biroq 1982-yili qurilish tugallangach, mehmonxona yangi — “Moskva” nomini oldi. Boris Chuxovichning so‘zlariga ko‘ra, binoning sharqona bezagiga unchalik mos kelmagan yangi nom o‘sha davrdagi siyosiy vaziyat bilan bog‘liq edi: “paxta ishi” avj olgan paytda respublika rahbariyati markazga o‘z sadoqatini namoyish qilishga intilgan. Shunday qilib, Toshkentning eng ko‘zga ko‘ringan binolaridan birining tarixida texnik yangiliklar, me’moriy topilmalar va siyosiy realliklar o‘zaro qorishib ketdi.

“Moskva” mehmonxonasi o‘zining noodatiy yechimi bilan me’morlar hamjamiyati e’tiborini tortgan holda Toshkentning eng diqqatga sazovor me’moriy loyihalaridan biriga aylandi. O‘sha davrning yetakchi arxitektorlari, olimlari va mutaxassislari uni zamonaviy arxitekturaning an’anaviy O‘rta Osiyo motivlari bilan muvaffaqiyatli uyg‘unlashuvining namunasi sifatida e’tirof etgan.

Shaharsozlik nuqtai nazaridan loyihaning muayyan jihatlari bo‘yicha ayrim tanqidiy mulohazalarga qaramay, mehmonxona doimo poytaxtning Xalqlar do‘stligi saroyi va Kinochilar uyi kabi e’tiborga molik obyektlari bilan bir qatorda tilga olingan, bu esa uning zamondoshlari tomonidan yuqori baholanganidan dalolat beradi.

1982-yilning avgust oyida Toshkentning yangi sayyohlik majmuasi — “Moskva” mehmonxonasi o‘zining ilk mehmonlarini qabul qildi. Bu loyiha loyihachilar va quruvchilarning poytaxt uchun ulkan voqea sharafiga qo‘shgan hissasi bo‘ldi. Uning ochilishi e’tiborga molik sana — Toshkent shahrining 2000-yilligiga bag‘ishlangan edi.

Ochilishidan keyingi dastlabki yillar mehmonxona uchun haqiqiy oltin davr bo‘ldi. Hashamatli oq-moviy bino Toshkentga tashrif buyurgan sayyohlar uchun eng maqbul maskanlardan biriga aylandi. Ayniqsa, eski shaharning qoq markazida, gavjum “Chorsu” bozori, yirik univermag va Ko‘kaldosh madrasasi singari diqqatga sazovor tarixiy joylar yonida qulay joylashuv mehmonxonani tashrif buyuruvchilar uchun yanada jozibador qildi. Poytaxtning nufuzli mehmonlari to‘xtab o‘tadigan yuqori qavatlardagi VIP-xonalarga talab alohida katta edi.

Sovet nomenklaturasiga ko‘ra “Moskva” “birinchi toifali” mehmonxona hisoblangan va “O‘zbekiston” mehmonxonasiga nisbatan kamtarona maqomga ega bo‘lgan. VIP-xonalari yuqori darajadagi qulaylikni hisobga olgan holda loyihalashtirilganiga qaramay, xonalari, asosan, past shiftli va ixcham bo‘lib, bu mehmonxonani “O‘zbekiston"dan biroz pastroq mavqega tushirgan.

Mehmonxona nafaqat shahar mehmonlari, balki mahalliy aholi orasida ham nom qozongan. Sovet davrida bu joy toshkentliklar uchun aholi to‘planadigan nuqtaga aylangan — uchrashuvlar belgilangan, restoranda oilaviy tantanalar o‘tkazilgan, dam olish kunlari esa, albatta, “Chorsu” bozori yoki qo‘shni GUMga olib boradigan yo‘lda bino yonidan sayr qilish odat tusiga kirgan.

Mehmonxona tasviri ochiqxatlar (otkritkalar), pochta markalari va nishonlarni bezagan, uning shakl-shamoyili (silueti) esa o‘sha davrdagi zamonaviy Toshkentning ramzlaridan biriga aylangan edi.

Sovet Ittifoqi parchalanib, Mustaqillik qo‘lga kiritilgach, mehmonxonaga tarixiy nomi — “Chorsu” qaytarildi. Biroq, shu bilan birga uning tanazzul va qarovsizlikka olib boruvchi uzun yo‘li ham boshlandi. 2000-yili o‘sha vaqtda hali mehmonlarni qabul qilayotgan mehmonxona majmuasi turizm sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari doirasida rekonstruksiya uchun yopildi. Bu 20 yillik shov-shuvli bayonotlar, ko‘p millionli investitsiyalar va amalga oshmagan loyihalarning boshlang‘ich nuqtasi bo‘ldi.

“Chorsu” rekonstruksiyasi tarixi qiziqarli, lekin qayg‘uli romanni esga soladi. Unda bosh qahramonlar — ko‘plab investorlar — paydo bo‘ladi-yu, o‘zlaridan faqat quruq va’dalar qoldirib, g‘oyib bo‘ladi. Mehmonxonani “qayta tiklash” yo‘lidagi birinchi urinish 2002-yili Turkiyaning Emsash kompaniyasi bilan hamkorlikdagi loyiha bo‘lib, u 10 mln dollar investitsiya kiritishni va’da qilgan, biroq loyiha qog‘ozda qolib ketgan.

2010-yilda estafetani Janubiy Koreyaning Daegeon Global Co. Ltd kompaniyasi qabul qildi. Kompaniya binoni 7 mln dollarga sotib olib, yana 18 mln investitsiya kiritishni va’da qildi. Bo‘lajak mehmonxonaning maketlari ijtimoiy tarmoqlarda keng tarqaldi, ular hatto prezident Islom Karimovga ham namoyish etildi, lekin chiroyli suratlardan nariga o‘tilmadi.

2012-yilgi Toshkentning sayyohlik salohiyatini rivojlantirish to‘g‘risidagi yangi qarorda mehmonxona rekonstruksiyasini 2013-yil iyul oyigacha yakunlash va’da qilindi. Oradan ikki yil o‘tib, yangilangan loyiha prezident Islom Karimovga taqdimot qilindi va “Yangi Chorsu"ni Navro‘z bayramiga ochishga va’da berildi. O‘shandan beri ko‘p Navro‘zlar o‘tdi, biroq yangi mehmonxona haqidagi va’dalar quruq gapligicha qoldi.

2016-yili Yaponiyaning Toyoko-Inn kompaniyasi mehmonxonaga qiziqish bildirdi, lekin investorlar obyektning achinarli ahvoldaligini anglab, qiziqishlari tezda so‘ndi. Ikki yildan so‘ng “Chorsu” to‘rt yulduzli mehmonxonaga aylantirish va “Eski shahar” sayyohlik markazini tashkil etishni rejalashtirgan Inter Tourism kompaniyasiga 33 mln dollarga sotildi. Biroq bu orzular ham amalga oshmadi — investorlar o‘z majburiyatlarini bajara olmadi, shartnoma esa sud orqali bekor qilindi.

Mehmonxonani “hayotga qaytarish” uchun so‘nggi urinish 2020-yili, binoni BAAning Ittihad International Investment LLC kompaniyasi 16,9 mlrd so‘mga sotib olganida sodir bo‘ldi. Kimoshdi savdosi shartlariga ko‘ra, investor 2 yil ichida kamida 25 mln dollar mablag‘ kiritish, uch yulduzli mehmonxona xizmati va 150 ta yangi ish o‘rni yaratish majburiyatini olgan edi. To‘rt yildan keyin natija o‘sha-o‘sha: na investitsiya, na ta’mirlash, na va’da qilingan ish o‘rinlari bor.

2024-yil noyabr oyida “Chorsu” mehmonxonasi yana yangi egalar qo‘liga o‘tdi. Germaniyaning Tchoban Voss Architekten byurosi loyihasi bo‘yicha 2025-yilda to‘rt yil davom etadigan keng ko‘lamli rekonstruksiya ishlari boshlanadi. Binoning asl ko‘rinishini saqlab qolish endi imkonsiz bo‘lgani sababli, uning o‘rnida o‘zidan oldingi taniqli siluetni takrorlaydigan 29 qavatli mehmonxona qad ko‘tarishi rejalashtirilgan. Loyiha biznes markazi, turar joy binolari, do‘konlar va kafelar joylashgan yaxlit majmuani barpo etishni nazarda tutadi.

Agar rejalashtirilgan rekonstruksiya amalga oshsa, bu ro‘yobga chiqmagan umidlar va boy berilgan imkoniyatlarning so‘zsiz guvohi bo‘lgan “Chorsu” mehmonxonasining murakkab tarixiga yakun yasaydi.