Шуҳрат билан атрофини кўп қаватли уйлар ўраган кўримсизгина бекатда учрашдик. Қаршимда тўқ зумрад рангли бомбер (ёқасиз енгил куртка, «учувчилар курткаси» – таҳр.), замонавий толстовка ва зайтун рангли жинси кийган хушбичим йигит турарди. Унинг ташқи кўриниши гўёки ўзига тўқ оилада яшагани ва ҳеч қандай қийинчилик кўрмаганидан дарак берарди.

Қаҳрамонимдан қадрдон тумани бўйлаб экскурсия уюштиришини сўрадим. Ўз уйи деб ҳисоблайдиган жойлар ҳақида нималарни хотирлар экан?

«Ҳаммасини борича айтаверайми? Очиқ-ойдин?» – Шуҳрат бу саволни турли вазиятларда яна бир неча марта берди. Гўёки кимдир унинг машаққатли ўспиринлик ҳаётига қизиқишига ишонмагандек.

Мана, Шуҳрат онаси билан жанжаллашиб, ўз жонига қасд қилмоқчи бўлган бурчак. Мана бу эса у дўстлари билан биргаликда расм чизиб ташлаган девор.

– Бизни шу сабабли 15 суткага қамашди, ёзувни эса бўяб ташлашди, – деб ҳикоя қилади у. – Бироқ биз кейин яна қайтадан чиздик.

Шуҳрат ўзининг «мураккаб» ўсмирлар учун мўлжалланган махсус коллежга тушишига сабаб бўлган воқеаларни эслайди. Ўшанда у яна уйидан қочиб кетган эди. Дўсти билан ёқилғи қуйиш шохобчасида яшаб турган, ўша ерда икки кунда бир ишлайдиган аёл-танишлари бўлган.

Бир куни Шуҳратга «маҳалласидаги» бола телефон қилиб, кўришишни таклиф қилади. У учрашув жойи сифатида иккита узун кўп қаватли уй ўртасидаги тор йўлни белгилайди. Учрашув жойига борган Шуҳрат бунинг тузоқ эканини англаб етди. У фақат чапга ёки ўнгга қочиши мумкин эди, бироқ ҳар икки томондан ҳам ИИБ ходимлари уни сиқиб келишарди.

Шуҳратнинг айтишича, уни зўрлик билан оиласига қайтаришган. Сўнгра уй қамоғига ҳукм қилишди. Энди ўсмир уйдан ташқарига фақат участка нозири ҳамроҳлигида чиқа оларди, шунда ҳам ёпиқ муассасага жойлашиши учун маълумотнома олиш ёки ташхистопшириш мақсадида.

Шуҳратнинг онаси билан телефон орқали гаплаша олдик. У ўғлининг хулқ-атворига на ўзи, на профилактика инспектори ва на мактаб маъмурияти таъсир кўрсата олмаганини таъкидлади.

«“Малолетка”га (ўғил болалар учун махсус мактабга – таҳр.) мени онам жойлаштирди, - дейди Шуҳрат. – Вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссияга мени эплай олмаётгани, ўғлини у ерга жўнатишларини айтди. Мен ўшанда ҳатто отамга ҳам мурожаат қилдим, ҳолбуки унинг аллақачон бошқа оиласи бор эди. Ишни олиб борган мент (ИИБ ходими – таҳр.) отам ариза ёзиб, жавобгарликни зиммасига олса, мени муассасага жойлаштирмаслигини айтди. Отамнинг олдига бордим, вазиятни тушунтирдим, у бўлса: “Қани, бир-икки йил ўша ерда ўтириб тур, чиқишинг билан мен сенга салон очиб бераман”, — деди. Ҳеч нарса демадим — шунчаки қайрилдим ва кетдим».

У ерда ўтказган вақтларини ёдга олар экан, Шуҳрат «ёпишди», «ўтирдим», «чиқдим», «озодликда» деган сўзларни қўллайди.

Ёпиқ муассасага тушган куни Шуҳрат билан психолог аёл суҳбатлашган. У ким экани, қаерда яшаши, бу ерга нима учун тушганини сўраган. Ўшанда у психолог аёлни биринчи ва охирги марта кўрди.

Шуҳратнинг олдига онаси биринчи марта келганида, у чиқишни хоҳламади. Тарбиячилар кўндиришди. Асаблар дош бера олмади – у йиғлаб юборди. Унинг эслашича, онаси ойига бир-икки марта келиб, унга овқат ва кийимлар келтирган. Тўғри, қишда ҳар доим ҳам иссиқ кийинмаган – «даҳшатли ўғрилик» бўларди. Кечқурун курткангни илиб қўясан, эрталаб эса у йўқ. Навбатдаги ота-оналар ташрифигачасовқотиб ўтиришга тўғри келади.

«Яхшиям онам келарди, айримларнинг олдига ҳеч ким келмас эди. Улар қандай яшаб қолди экан – билмайман».

Муассасадаги шароит ёмон эди, дея давом эттиради у. Овқатлар бемаза эди.

Шуҳрат ҳар доим қатор бўлиб юришганини хотирлайди: тушликка, машғулотларга, душга, ҳожатхонага. Бир кунда бир неча марта сафга туришган, уларда маъмурият тарбиланувчилар сонини санашарди – ҳеч ким қочиб кетмаганлигини аниқлаш учун.

Аввалига Шуҳрат қаршилик қиларди, ўқитувчилар билан баҳслашарди, ўзининг ҳақлигини исботларди. Улар эса унга паст назар билан қараб: «Сен шунчаки янгисан, ҳали тартибларни билмайсан», – дейишди. Ҳақиқатдан ҳам, вақт ўтиши билан тинчланишига, ўзини босиб олишига тўғри келди.

Шуҳрат буларнинг барчасини тўпори соддалик билан айтиб беради. Болалигида бахтиёр лаҳзалар бўлганмикан – билишни хоҳлайман. Бироқ у узоқ сукутга кўмилди. Бўлиши керак. Оиласини олиб қарасак – эл қатори: онаси «оқ ёқали»лардан, бувиси ва буваси зиёли инсонлар, ҳеч ким ичмасди. Аммо унинг ёдига бошқа хотиралар маккорлик билан қуйила бошлайди: бола ёмон баҳо олса, уйига боришга қўрқарди, чунки онаси камар билан саваларди. Катта бўлса ҳамманинг таъзирини бериб қўйиш ҳақида хаёл сурарди.

«Ўша ерда аслида кимга керак эканлигимни тушуниб етдим. Бирорта ҳам дўстим мени кўришга келмади. Умуман, онамдан бошқа ҳеч ким келмади, бироқ у буни қариндошлари олдида уялиб қолмаслик учун хўжакўрсинга қилди. Шунақа хаёллар билан яшайман, бу менга ёрдам беради, куч беради».

Махсус муассасадан чиққан куни Шуҳратўзини узоқ йиллардан бери озодликда бўлмагандек ҳис этди. Шаҳарда ҳамма нарса ўзгарганди. У яна ҳамма нарсага кўникиши керак эди. Уйга қайтиб, аввалованнани тўлдирди ва у ерда узоқ ётди. Ҳозир у офисда ишлайди ва ўтмишни эсламасликка ҳаракат қилади. У оиласи, дўстлари соғ-саломат бўлишини ва рисоладагидек ҳаёт кечиришини орзу қилади.

ЮНИСЕФ ҳукуматдагиҳамкорлари билан ихтисослаштирилган таълим-тарбия муассасаларида болалар ҳолатини баҳолади. Баҳолаш натижаларига кўра, ўспиринларнинг бу каби ташкилотларга тушишларига жиноят содир этиш эмас, балки «ғайриижтимоий хатти-ҳаракатлар» асосий сабаб бўлади.

Бунга кўпинча болалар оилаларидаги мураккаб вазиятлар, зўравонлик, шафқатсиз муомала ва эътиборсизлик, ота-оналар/васийларназоратининг йўқлиги, оила аъзолари ўртасидаги муносабатларнинг ёмонлиги ва оиланингмоддий имкониятлари йўқлиги сабаб бўлади.

Баъзан ота-оналарнинг ўзлари боласи билан умумий тил топа олмасликлари ёки унинг ҳатти-ҳаракатларига дош бермасликларига ишора қилиб, болани ёпиқ муассасага жойлаштиришни сўрашади. Aфсуски, баъзи ҳолларда мактаблар болаларни бундай муассасаларга жойлаштириш ташаббускори ҳисобланади.

Комиссия ота-оналарнинг аризасини кўриб чиқади, шунингдек, ўспирин ўз ҳатти-ҳаракатларини тузатган-тузатмаганини аниқлаш учун махсус муассаса ички комиссиясининг хулосасини тинглайди. Ва фақат ушбу томонларнинг ўзаро ижобий хулосаси билан ўқувчи ўз оиласига қайтиши мумкин.

Болаларни ёпиқ муассасаларга жойлаштириш ҳолатларини камайтириш учун ЮНИСЕФ Ўзбекистон ҳукумати билан болаларни бундай муассасаларга жойлаштиришнинг олдини олиш, у ерда бўлганларни реабилитация қилиш ва оилаларни бирлаштириш (реинтеграция) бўйича яқин ҳамкорлик қилмоқда.

Профилактика жойларда вояга етмаганларни ёпиқ муассасаларга жойлаштиришнинг олдини олиш бўйича мутахассислар салоҳиятини кучайтиришга қаратилган.

Реабилитация болалар таълим-тарбия муассасасида бўлган вақтида амалга оширилади. У болага мураккабҳатти-ҳаракатларни келтириб чиқарган муаммоларни енгишга ёрдам беришга мўлжалланган. Иш ўспириннинг психоэмоционал ҳолатига мос равишда олиб борилади ва касбий кўникмалар ўргатилади, ўқишида ёрдам берилади.

Реинтеграция жараёнида эса мутахассислар оила билан ишлайдилар. Улар боланинг уйдан чиқиб кетишига сабаб бўлган ҳамда кейинчалик ноқонуний ёки боланинг соғлиғи ва ҳаёти учун хавфли вазиятларга олиб келган муаммоларни аниқлайдилар. Ушбу муаммоларни ҳал қилиш учун оила ва жамиятдаги носоғлом муҳитни ўзгартириш, ўспирин ўз ҳуқуқлари ва имкониятларини тиклаши учун керакли ёрдамни топадиган ғамхўрлик муҳитини яратиш мақсадида ёрдам кўрсатилади.

Маҳалла ва оилани қўллаб-қувватлаш вазирлиги билан биргаликда биз болаларни қайта интеграция қилишнинг индивидуал режаларини тузиш ва улардан фойдаланиш бўйича маҳаллий мутахассисларни тайёрлаш бўйича катта ишларни амалга оширдик.

Aгарда болани оиласига қайтариб бериш имконияти мавжуд бўлмаса, муқобил вариантларни: болага васийлик/ҳомийлик/патронатни расмийлаштира оладиган қариндошлари ёки танишларинитопиш керак бўлади.

Боланинг ва оиланинг муаммолари ҳал бўлгунча иш давом этиши керак. Бошқача қилиб айтганда, оилалар ва болалар вазиятни ўзгартириш учун зарур бўлган барча хизматлардан фойдаланишлари керак.

Биз Маҳалла вазирлиги билан ишлаб, фуқаролар йиғини раисининг оилалар ва аёллар билан ишлаш бўйича ўринбосарлари оилалар ва болаларга хизматлар кўрсатилишинимувофиқлаштириш учун жавобгар бўлган механизмни ишлаб чиқдик.

Уларнинг оилалар билан ишлаш ва ёрдам кўрсатиш бўйича сифатини Маҳалла вазирлигининг туман ва вилоят бўлимлари мутахассислари мониторинг қилиб боришлари керак.