Азима қайси даврада, ким билан танишиб мулоқот қилишидан қатъи назар, мавриди келиши билан қаршисидаги одамдан «ОИВ нималигини биласизми?», деб сўрайди. Билмаганларга ушбу касаллик, унинг қандай юқиши ва қандай юқмаслигини тушунтиради.

Одатда, бу ҳақда тўғри маълумотга эга кишилар камдан-кам учрайди. Кўпчиликнинг тасаввурида эса у худди наркомания билан бирдек — скелет, илон чирмашган шприц тасвири, «Ўз йўлингни танла», «Вақтида қайт» қабилидаги шиорлар билан «аср вабоси» сифатида тасвирланган плакатлар, ОИВ билан яшовчи инсонларнинг юзи шувуту ўлими муқаррар қилиб, стереотипик тарзда кўрсатилган ижтимоий роликлар боис янглиш тушунчага эга.

Ҳаёт ҳар қандай вазиятда дастак бўлувчи, бизга ишонишдан тўхтамайдиган, энг оғир пайтда ҳам ёнимизда бўладиган инсонлар борлиги билан гўзал. Уларнинг ким экани муҳим эмас, асосийси, шундай бир инсоннинг чиндан борлиги, буни ўзинг ҳамиша ҳис қилиб туришинг.

Азиманинг ҳаётида ҳам шундай инсон бор. Бу унинг ҳар гал борлигига шукур қилиб, узоқ умр тилайдиган, бордию ҳасталанса, кулиб турган кўзлари ўша заҳоти жиққа ёшга тўлишига сабаб бўлувчи бувиси. Азима ҳаётнинг энг катта илтифоти дея таърифланган оила меҳри нималигини айнан бувиси — Азиза ая сабаб билган. Бувиси унинг учун ҳам оила, ҳам уй — Азима ҳозир пойтахтда, бувиси эса Тошкентдан 70 км узоқда яшаса ҳам, бунда масофа оила меҳрини, унинг тафтини ҳис қилишга тўсқинлик қилолмайди.

Азима 2001 йили, муддатидан аввал — 7 ойлигида дунёга келган. Нимжон ва камқон туғилгани учун катетр уланган, қон ҳам қуйилган, аҳволи ўнгланавермагач, шифокорлар яшаб кетишига умид йўқлигини айтган. 28 кунлик гўдак билан илк бор Бўкадаги уйи остонасида танишган Азиза ая эса набираси яхши бўлиб кетишига, улғайиб кўзини қувнатишига чин дилдан ишонган.

Азиманинг уйи билан боғлиқ болалик хотиралари бисёр. Уни «кўк кўзим» дея эркалайдиган бувиси уни ўзи билан ҳаммаёққа олиб юргани, бир кун корига ярашини уқтириб, уй ишларини ўрганишга қўярда-қўймай ундаганини табассум билан эслайди.

Яна у бувиси ўз болалигини, шунингдек, Азима ва қолган икки неварасини қандай катта қилгани — бағрида чақалоқ билан пулсиз, нонсиз кўчада қолган пайтлари ҳақида ҳикоя қилиб берадиган ёз оқшомларини ҳам унутмайди. Ҳолбуки, ўшанда у кўкдаги юлдузлар ҳисоб-китоби, саноқда адашиб қайта санаш сингари ўта жиддий «иш» билан машғул бўлган. Шунга қарамай, бувиси айтган гапларнинг бари, айниқса: «Mен ўқимадим, оналаринг ҳам ўқимади, аммо сизлар ўқимишли бўлинглар», деган насиҳати қулоғида қолган.

ОИВ (одамнинг иммунитет танқислиги вируси) — иммун тизимининг пасайиши ва танқислигига сабаб бўлувчи вирус. У одатда иммун тизимининг касалликларга қарши курашиш қобилияти сусайиши ва оқибатда одамнинг турли инфекция ва хасталикларга сезгир бўлиб қолиши билан намоён бўлади. ОИТС (орттирилган иммунитет танқислиги синдроми) эса ОИВ инфекциясининг охирги босқичи. ОИВ юқтириб даволанмаган кишиларда ОИТС белгилари 8−10 йил ўтиб пайдо бўлиши мумкин.

БМТнинг ОИВ ва ОИТС бўйича бирлашган дастури (UNAIDS)нинг 2023 йилдаги ҳолатга асосланиб тақдим қилган маълумотига кўра, Ер юзида ОИВ билан яшовчи инсонлар сони 39,9 миллионни ташкил қилади. Уларнинг 86 фоизи ўзининг ОИВ статусидан хабардор. Хусусан, Ўзбекистонда ОИВ мусбат инсонлар сони 62 мингга яқин, улардан тахминан 49 минг нафари ўз статусини билади.

Азима ҳам ўз статуси ҳақида 6 ёшга тўлганида, нуқул касал бўлавериб, тиш ва тирноқлари тўкилавергач, тиббий кўриклардан бирида хабар топган. Ўшанда ТошМИдаги профессорлардан бири қизалоқнинг соғлигидаги муаммонинг сабабини аниқлаш учун ОИВга ҳам тест топшириб кўришни тавсия қилган.

Таҳлил жавоби чиққач, ҳамма шокка тушган. Азима эса учта ҳарфдан иборат кўринмас касаллик қандай қилиб бувиси, холаси ва бошқаларни бунчалик қўрқитаётгани, ҳатто йиғлатаётганини тушунмай ҳайрон бўлган.

Республика ОИТСга қарши курашиш марказининг Профилактик ва эпидемияга қарши ишлар бўлими бошлиғи Шоакбар Анваровнинг тушунтиришича, инсон танасидаги кўкрак сути, қон ва қон тўқималари, шунингдек, жинсий аъзоларнинг ажралмаларида учровчи ОИВ вируси асосан уч хил йўл билан — онадан болага, қон орқали ҳамда жинсий йўл билан юқади.

Аслида ОИВ мусбат инсонлардан улар бу касалликни қандай юқтириб олганини сўрамаган маъқул. Шундай бўлса-да, ОИВ билан яшовчи инсонлар овози бўлишга интилаётган суҳбатдошимиз ўзи бу масалага тўхталди. «ОИВ камқон туғилганим учун менга қуйилган қон ёки тишларим тўкилганида стоматологга борган вақтим юққан бўлиши ҳам мумкин. Аниқ сабаби ўзимга ҳам номаълум», — дейди у.

Стигматизация ва дискриминация ОИВ ва ОИТСга қарши курашиш, унинг олдини олишига тўсқинлик қилувчи омиллардан. Касаллиги ошкор бўлишидан чўчиган кўпчилик айнан шу омиллар таъсирида тиббий ёрдам олиш ва даволанишни ортга сураверади. Қолаверса, гап-сўзлардан қўрққан одам ўз дарди, эмоциялари билан бўлишмайди, ўз қобиғига ўралиб қолади. Бу психологик аҳволнинг ҳам ёмонлашишига олиб келади, сурункали стресс эса шундоқ ҳам ОИВ «чангали»да бўлган иммунитетга таъсир қилмай қолмайди.

UNAIDS маълумотларига кўра, 2014−2019 йилларда тадқиқот олиб борилган 36 мамлакатнинг (улар орасида Тожикистон ва Қирғизистон ҳам бор) 25 тасида 15 ёшдан 49 ёшгача бўлган аҳолининг камида 50 фоизи ОИВ билан яшовчи одамларга нисбатан камситувчи муносабатда бўлади.

Хусусан, Азиманинг ташхиси аниқ бўлгач, уни ҳам ОИВ ва ОИТС билан боғлиқ турли «ҳукм» ва салбий тамғалар билан қаршилашган. Шундай ҳолатларнинг биринчиси бувисининг соғлигига, ўзининг эса руҳиятига қаттиқ зарба берган.

Ўша воқеадан кейин Азима дориларини ҳам ичмай қўйган. Хонасидан ташқарига чиқмай, ёнига ҳеч кимни йўлатмай, идишларини ҳам алоҳида қилиб қўйган.

«Чамаси ўн ёшимда яра аралаш жуда бир кўримсиз тошма чиққанди. Ўшанда меҳмонга келган қариндошимиз: „Баданинг қурбақаникидек қўтир бўлиб ётибди, болаларимдан нарироқ юр — уларга юқиб қолмасин“, деган» — Азима шу воқеани эсларкан, бу ҳаётидаги энг оғир камситишлардан бири бўлганини таъкидлайди.

«Ўз яқинларим шундай деб турса, бошқалар мени қандай тушунади, қандoқ қабул қилади?» деб йиғлаганида, бувиси ким нима деса ҳам уни борича қабул қиладиган, севиб-ардоқлайдиган инсонлар, хусусан, ўзининг борлигини эслатиб юпатади.

UNICEF қошидаги ОИВ билан яшайдиган болалар ва ўсмирлар учун кундузги парвариш марказида қўллаб-қувватлов гуруҳи бор. Унда ўғил-қизлар ва уларнинг ота-оналарига касаллик ҳақида асосли ва фактларга таяниб тўғри маълумот берилади. Тренинглар доирасида турли вилоятлардан келган инсонлар бир-бири билан танишиб, дўст тутинади.

Касаллик ҳақида хабар топган синфдошларининг ўзини олиб қочиши, устозларининг «уйда ўқий қол» деган гапларини оғир қабул қилган Азима ОИВни ўша қўллаб-қувватлаш гуруҳида, психолог Камила Фатихова ёрдамида англаган, бу хасталик билан нормал яшаш мумкинлигини тушуниб етган, дейиш мумкин.

Азима бу гуруҳга илк бор йил тугаётганида, гуруҳ аъзолари байрамга тайёргарлик билан банд бўлган вақтда, шифокор Нодира Артиқовнанинг тавсияси билан борган. Ўша вақт нимжонгина, соч ва тирноқлари ҳам тўкилиб турадиган Азиманинг наздида гуруҳдагиларнинг ҳеч бири касалга ўхшаб кўринмасди, шунгами, у: «Мени, афтидан, соғломларга қўшиб қўйишди-ёв», деб ўйлаб, қайтиб бормаган.

Гуруҳнинг йиғилишларида қатнашиш бепул, аммо ҳар сафар Бўкадан Тошкентга келиб-кетиш осон эмасди. Азима эса қўшнисидан қарз олиб бўлса ҳам йиғилишларни қолдирмасликка ҳаракат қилган. Бувисининг: «Ундай қилма, кейинги ой ҳам яшашимиз керак-ку», деган гапига ҳар сафар бир хил жавоб берарди: «Бу ҳафта бормасам, қизиқ мавзулардан қолиб кетаман».

«Мени қучоқла, менда ОИВ»— Азима 2016 йилги «Мўъжиза вақти» ярмаркасида мана шундай плакат билан кўриниш бериб, ОИВ статусини очиқ юз билан омма олдида эълон қилган Ўзбекистондаги биринчи қизга айланган.

ОИВ билан яшовчи инсонларнинг овози бўлишни дилига тугиб, бунинг учун фурсат кутиб юрган Азима ярмаркада ижтимоий ролик ҳам олинишидан хабар топганида қувонган. Ташкилотчиларнинг касаллик статусини очиқлаш таклифига гуруҳидан биргина у, бувиси билан маслаҳатлашган ҳолда, розилик билдирган.

Бувиси: «Биласан, нотўғри маълумотга эга одамлар ҳам бор. Уларнинг ёмон реакциясидан хафа бўлиб қолишинг, кўнглинг оғриши мумкинлигини ҳам ўйлаб кўр. Ҳаммасига тайёр бўлсанг, ўзингга ишонсанг ва кейин афсусланмасанг бўлди. Аммо унутма — қароринг қандай бўлса ҳам, мен сен билан биргаман», — деб далда берган.

Ярмарка куни Азиманинг ёнига келиб, уни бағрига босганлар кўп бўлган. Одамларнинг қўлловидан қизнинг кўнгли тоғдек кўтарилган, ҳаяжони ортган. Бироқ бир шифокор аёлдан: «Ҳамма айб ўзингда, соғ бўлсанг сенга шундай касаллик юқармиди» деган гапни эшитиб, томоғига нимадир тиқилгандек бўлган.

ОИВ билан яшовчи инсонга касаллигини ўзи тан олиши (қабул қилиши)дан ташқари одамларнинг қўллови ҳам ўта муҳимлигини яхши билган Азима UNAIDS ва UNICEF кўмагида ОИВни қабул қилишни тарғиб қилувчи тренинглар ўтказади. У ҳозир Фарғона давлат университетининг психология йўналишида ўқияпти, ўқишни битиргач, ОИВ мусбат одамларни психологик қўллаб-қувватлашда давом этмоқчи.

Турли ёмон ёрлиқлар туфайли Азима бир вақтлар: «Севиб турмуш қуролмайман, умуман оила қуролмасам ҳам керак», деган хаёлга борган. Аммо бўлажак турмуш ўртоғи бундай фикрлар ҳам ОИВ билан боғлиқ стереотип эканини исботлаган.

«Турмуш ўртоғим мени ёқтириб қолиб, манзилимни қидириб топган, — деб эслайди Азима. — Уни қаршилаган бувим эса ОИВ ҳақида гапириб, „Қабул қилсангиз шу, лекин бошқача бўлса, қизимни умидвор қилманг“, деган. У қабул қилган, фикридан қайтмаган. Оиласидагилар норози бўлганида, уларга вақтида даволаниб юрган киши соғлом одам билан оила қуриб, соғлом фарзанд дунёга келтириши мумкинлигини тушунтирган».

Вақтида даволаниш дегани — бу ретровирусга қарши терапиядир. ОИТСга қарши курашиш маркази вакилларининг сўзларига кўра, ретровирусга қарши терапия — ОИВнинг инсон организмида кўпайишини тўхтатишга қаратилган даволаш тури бўлиб, уни вақтида бошлаш орқали қондаги вирус юкламасини аниқланмайдиган даражагача тушириш мумкин. Азима ҳам бунинг уддасидан чиққан.

Болалигидан дориларни ўз вақтида ичгани, даволангани учун ҳозир ундаги вирус юкламаси аниқланмайдиган даражага тушган ва айни пайтда бошқа ёндош касалликлар йўқ.

У доим ичадиган дориларини қабул қилишда давом этган, турмуш ўртоғига эса тўйдан аввал қабул қилиш учун махсус препарат берилган. Шифокорнинг тавсиясига амал қилгани ва доимий назоратда бўлгани учун эрига касаллик юқмаган — у ҳар замонда текширув учун тест топшириб туради.

Азимада вирус юкламаси аниқланмайдиган даражага тушгани учун шифокор унга шундоқ туғишга рухсат берган. Лекин у таваккал қилмаслик учун фарзандини кесарча кесиш йўли билан дунёга келтирган.

«Аиша дунёга келгач, олти соат ўтиб махсус дори ичирилган. 28 кун ичида, бир ярим ойлиги ва уч ойлигида таҳлил топширганмизда, қонида вирус чиқмади. Ҳозир у ҳам ҳисобда туради — агар 1 ёшу 8 ойлигида ҳам вирус чиқмаса, у ҳисобдан чиқарилади», — тушунтиради у.

Азима ОИВ билан яшовчи инсонлар ўзларининг қонунда белгилаб қўйилган ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳақида билишлари кераклигини таъкидларкан, одамларни асоссиз маълумотлар билан бировни ёмонотлиқ қилмаслик ва бироз ҳамдард (эмпатик) бўлишга чақиради.

«Янглиш қарашлар сабаб ҳаёти барбод бўлаётган, бир хонадан ташқарига чиқмай, ҳатто ўз уйида руҳий зўравонликка учраётган, ҳуқуқлари поймол бўлаётганлар кўп. Аслида улар, умуман ОИВ мусбатли инсонларга кўп нарса керак эмас — жамият қабул қилса, ажратмаса, камситмаса, бирор нарсага эришиши йўлида тўсиқ бўлмаса, кифоя. Қолганига, ҳамма қатори, ўз меҳнатимиз, ҳаракатимиз билан эриша оламиз», — дея хулоса қилади Азима.