Эски шаҳарнинг қоқ марказида, учта кўча кесишган жойда 23 қаватли «Чорсу» меҳмонхонаси қад кўтарган. Бир пайтлар муҳташам, совет модернизмининг намунаси ва пойтахтнинг меъморий интилишлари тимсоли ҳисобланган бу бино бугун эски ва ташландиқ иншоотга айланган. Чорак аср давомида объектни реконструкция қилиш бўйича бир неча лойиҳа таклиф этилди, бироқ уларнинг бирортаси амалга ошмади. Ноёб лойиҳа асосида қурилган бу меҳмонхона 2025 йилда бузилади.

«Газета.uz» мухбирлари бир пайтлар гуллаб-яшнаган меҳмонхонанинг тақдири ва унинг энг яхши даврларини ёдга олиш мақсадида Тошкентнинг энг машҳур биноларидан бирини ўрганишга жазм қилди.

Тошкентнинг меъморий қиёфаси тарихи ҳамиша анъанавийлик ва замонавийлик борасидаги мунозаралар мавзуси бўлиб келган. Архитектура тарихчиси Борис Чухович тадқиқотларида айтилишича, узоқ 1929 йилда совет меъмори Александр Силченков Тошкентнинг бош режаси устида ишлар экан, ўз олдига «Эски ва Янги шаҳар»ни бир бутунга айлантиришдек улкан мақсадни қўйган. Бироқ бу бир бутунликка эришиш йўли узоқ ва машаққатли бўлиб чиқди, шаҳарнинг бу икки қисмини «қайтадан қуриш» эса жуда нотекис кечди.

Эски шаҳар ҳудудига янгича меъморчиликни жорий этиш йўлидаги биринчи жиддий уриниш Навоий шоҳкўчасининг қурилиши бўлди. Сталин услубидаги муҳташам бинолар, кейинчалик эса алоҳида ажралиб турувчи «Панорама» кинотеатри сингари модернистик иншоотлар бўлғуси ўзгаришларнинг илк муждалари эди. Бироқ 1960-йиллар архитекторларининг асосий диққат-эътибори барибир Янги шаҳарнинг тарихий марказига қаратилди, у учун 1964 йилдан бошлаб янада батафсил қурилиш режалари ишлаб чиқила бошланди.
Эски шаҳар бу даврда бошқача ривожланди — бу ерда батафсил режалаштириш (планировка)нинг ягона, тасдиқланган режаси мавжуд эмасди.

Қурилиш нуқтавий тарзда, бир объектдан бошқасига ўтиш асосида олиб борилди, бу эса ушбу мураккаб шаҳар маконини ривожлантиришнинг ўзига хос, деярли табиий мантиғини яратди. Бироқ, Борис Чуховичнинг фикрича, айнан шундай ёндашув Тошкентнинг тарихий қисмининг бетакрор хусусиятини сақлаб қолиш имконини берди, уни замонавий қурилиш манфаати йўлида бутунлай вайрон қилиб юборилишдан сақлаб қолди.

Чорсу майдони (Йўлдош Охунбобоев номли майдон) кўп йиллар давомида меъморларнинг эътиборини тортиб келган. Майдон ўрнида ҳали Пахтакорлар саройи, ҳали маиший хизмат кўрсатиш уйи иншоотлари мажмуаси, бошқа сафар эса кинотеатр қуриш режалаштирилган. Лекин бундай лойиҳаларнинг бирортаси ҳам тарихий аҳамиятга эга бўлган бу жой учун мақбул шаҳарсозлик ечимини таклиф эта олмади. 1970 йилларнинг ўрталарида пойтахтга сайёҳлар оқимининг ортиши муносабати билан Тошкент шаҳар ижроия қўмитасининг Архитектура-режалаштириш бош бошқармаси азалдан савдогарлар учун йўл кесишмаси бўлиб хизмат қилган муҳим шаҳарсозлик боғламасида меҳмонхона қуриш тўғрисида қарор қабул қилди.

Гарчи универмаг қурилиши 1972 йилга келиб муваффақиятли якунланган бўлса-да, меҳмонхона қуриш ишлари кечиктирилди. Лойиҳа тарихидаги янги босқич 1970 йилларнинг ўрталарида, Чорсу майдонида қурилиш учун танлов эълон қилинганида бошланди. Унда Чилонзор савдо маркази (1962) ва «Зарафшон» ресторанини (1970) лойиҳалаштирган истеъдодли тошкентлик меъмор Владимир Спивак жамоаси ғолиб чиқди. Янги лойиҳанинг асосий элементи Беруний ва Самарқанд дарвоза кўчаларининг туташувида жойлашган ва шу тариқа Навоий шоҳкўчасининг истиқболини якунлаган меҳмонхона бўлди.

Энди архитекторлар олдида зилзила хавфи юқори ҳудудда баланд бино қуришнинг барча техник қийинчиликлари ва маҳаллий иқлим хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ушбу улкан лойиҳани амалга оширишдек муҳим вазифа турарди. Атрофда турли хусусиятга эга бинолар, хусусан, аҳоли турар-жойлари, йирик жамоат бинолари ва бебаҳо меъморий ёдгорликлар ёнма-ён жойлашганлиги вазиятни янада мураккаблаштирарди. Институт муаллифлар жамоаси шунчаки меҳмонхона эмас, балки Эски шаҳарнинг анъанавий ранг-баранглигини замонавий қурилиш технологиялари билан уйғунлаштирадиган ҳақиқий меъморий рамзни яратиши керак эди.

Архитекторлар жамоаси — В.Спивак, Л.Нефёдов ва Н.Зологина, шунингдек, муҳандислар — А.Асанов, А.Сиделников, Н.Брон ва С.Пестрикова лойиҳа устида ишлай бошлагач, улар бинонинг дастлабки концепциясини бутунлай қайта кўриб чиқишга қарор қилди. Оддий вертикал пластина ўрнига эски шаҳарнинг ҳақиқий кўркига айланиши керак бўлган оригинал уч ўқли композиция яратилди. Учта тенг фасад шаҳарнинг турли қисмларига: бири Октябрь бозори (ҳозирги Чорсу бозори)га, иккинчиси Эски шаҳар орқали Бешёғоч майдонига олиб борадиган Бешёғоч кўчасига, учинчиси эса Беруний кўчаси ва унга туташ Эски шаҳар ҳудудига қараган.

Борис Чухович таъкидлаганидек, бу симметрик шакл шаҳарсозлик вазиятига мос келган, лекин ички муаммоларни келтириб чиқарган. Шимолий фасад деярли кун бўйи сояда қолган, жануби-шарқий ва жануби-ғарбий фасадлар эса жазирама қуёшга қараган, бу эса ушбу томонларга қараган меҳмонхона хоналари учун ҳарорат режимларида сезиларли фарқни юзага келтирган.
Икки фасаднинг қизиб кетиши муаммосини бартараф этиш учун муаллифлар қуёшдан ҳимояланиш усулини қўллашга ижодкорона ёндашишган: жануби-шарқий томонда балконларга бир метр кенгликдаги, жануби-ғарбий томонда бир ярим метр кенгликдаги қуёшдан ҳимояловчи экранлар ўрнатилган, шимолий томон эса тўлиқ очиқ қолдирилган. Шундай қилиб, элементларнинг чуқурлиги қуёш нурининг кучига қараб фарқ қилган, бироқ ҳар бир жуфт томоннинг кўриш бурчаклари шундай бўлганки, асимметрия кўзга ташланмаган. Шарқона арк шаклида қурилган қуёшдан ҳимояловчи мосламалар бинонинг умумий қиёфасига моҳирона уйғунлашган.

Ҳақиқий қийинчиликлар қурилиш босқичида бошланди. Геологларнинг хулосасига кўра, танланган жой бундай турдаги биноларни қуриш учун яроқсиз эди. Бироқ муҳандислар бунга ечим топишди: улар 10 метр чуқурликдаги узун қозиқлардан иборат пойдевор яратдилар. Ҳар бир қозиқ учун алоҳида техник хусусиятлар танланди. Масалан, узунлик нафақат юк кўтариш қобилияти, балки тупроқнинг таянч қатлами жойлашиш даражаси билан ҳам белгиланган. Пойдеворнинг чўкиши қурилиш бошланганидан бошлаб кузатиб борилган. Асос шунчалик мустаҳкам эдики, 30 қаватли бинога бардош бера оларди. Бироқ бу ерда бундай катта меҳмонхонага эҳтиёж йўқ эди, шунинг учун лойиҳа 23 қаватда тўхтатилди.

Баланд бинони қуришда ўша давр учун инқилобий бўлган «тўсинларни кўтариш» усули қўлланилган. Бу усул тўсинларни ер сатҳида ясаб, сўнгра уларни махсус домкратлар ёрдамида лойиҳадаги баландликка кўтариш имконини берди. Бундай ёндашув нафақат қурилишни тезлаштирди, балки ишларнинг юқори сифатини таъминлади, чунки монтажнинг катта қисми ер устида қулай шароитларда амалга оширилди. Бундан ташқари, ушбу техник янгилик янада мустаҳкам ва барқарор конструкцияни яратиш асносида зилзила хавфи юқори ҳудудда шундай ғайриоддий шаклдаги бинони қуриш имконини берди.

Натижада меҳмонхона томгача 67,8 метр ва ўқ миноралари устидаги безаклар билан бирга 72,7 метр баландликка эришиб, телеминорани ҳисобга олмаганда, Тошкентдаги энг баланд меъморий иншоотга айланди.

1104 ўринли меҳмонхона иккита асосий қисмдан иборат эди: баланд минора ва икки қаватли асос.

Бинонинг уч минорали баланд қисми — ислом меъморчилигининг ўзига хос элементи, анъанавий, бироқ замонавий талқинда қайта ишланган минораларни эслатарди. Рельефли нақш туширилган йирик ўлчамли керамик плиткалар фасадга ўзига хос жозиба бағишлаган. Минорада турли тоифадаги қулай хоналар жойлашган эди — бир ва икки кишилик стандарт хоналардан тортиб, юқори қаватлардаги ҳашаматли люкс хоналар ва апартаментларгача. Меҳмонларга қулайлик яратиш мақсадида бир неча қаватда шинам буфетлар ўрнатилган, қаватлар орасида ҳаракатланиш эса олтита тезюрар лифт ва иккита кенг зинапоя орқали таъминланган.

Бинонинг икки қаватли қисмида меҳмонларга хизмат кўрсатувчи бутун бошли мажмуа ва жамоат жойлари жойлашган: кенг вестибюл, сартарошхона, буюмлар сақлаш хонаси, сайёҳлик бюроси ва бошқа хизмат кўрсатиш бўлимлари. 450 ўринли ҳашаматли ресторан зали, 200 ўринли шинам кафе ва иккита кичик зиёфатлар залидан иборат ресторан мажмуаси меҳмонхонанинг ўзига хос фахри эди. Ертўла қаватида эса бу катта меҳмонхона мажмуасининг узлуксиз ишлашини таъминловчи омбор ва техник хоналар жойлашган.

«Чорсу» меҳмонхонасининг меъморий қиёфасида интерьер безакларига алоҳида эътибор қаратилган. Улар ўзининг қатъий ва ихчам кўриниши билан ажралиб турарди. Дизайн ечимининг асосини маҳаллий ишлаб чиқарилган чидамли материаллар — гранит, мармар ва йирик форматли керамик плиткалар ташкил этган бўлиб, улар хоналарга алоҳида салобат ва шу билан бирга қулайлик бахш этган. Дизайннинг эътиборга лойиқ жиҳати кафе залидаги ўзгарувчан тўлқинли «гармошка» шаклида травертин плиталаридан ясалган структурали шифт бўлиб, бу оддий материаллардан мураккаб композициялар яратиш имкониятини кўрсатувчи ғайриоддий ечим эди.

Меҳмонхонанинг жамоат зоналари ҳақиқий санъат асари даражасида безатилган. Истеъдодли монументалист рассомлар бу ерда ноёб асарларнинг бутун бошли галереясини яратган. Монументалист Александр Кедрин ўзининг «Боғи Шамол» («Шамоллар боғи») номли декоратив рельефида биринчи бор керамика ва рангли шишани ички ёритиш билан уйғунлаштириш инновацион техникасини қўллаган. Рассом Абдумалик Бухорбоев «Русь» мавзусидаги зиёфатлар залини интарсия техникасида, унинг ҳамкасби Азат Ҳабибуллин эса «Тошкент» номли иккинчи зиёфатлар залининг деворларини мум рангтасвир усулида безаган. Бинонинг асосий кириш қисми Толиб Қосимов томонидан яратилган барельеф билан безатилган.

Лойиҳа муаллифлари, шунингдек, меҳмонхона интерьерининг эстетик идрок этилишида замонавий, сифатли жиҳозлар ва ёритишнинг аҳамияти катта, деб ҳисоблаган. Хоналар Норвегияда ишлаб чиқарилган мебеллар билан, жамоат зоналари эса япон фирмасига тегишли мебеллар билан жиҳозланган. Вестибюллар ва ресторан залларидаги Австрия фирмасининг қандиллари ва чироқлари ушбу ноёб меъморий ансамбл кўринишини якунлаб беради.

Меҳмонхона номланишининг тарихи қизиқ ўзгариш билан боғлиқ бўлиб, лойиҳанинг меъморий ривожланиши ва ўша даврдаги сиёсий тенденцияларни акс эттиради. «Чорсу» деб номланган дастлабки лойиҳа қатъий модернистик услубда амалга оширилган. Бино ўзининг аниқ геометрик шакллари билан атрофдаги тарихий биноларнинг безаги ва пластикасидан кескин фарқ қиларди, бунга энг яқин мисол — Кўкалдош мадрасаси.

Бироқ 1982 йили қурилиш тугаллангач, меҳмонхона янги — «Москва» номини олди. Борис Чуховичнинг сўзларига кўра, бинонинг шарқона безагига унчалик мос келмаган янги ном ўша даврдаги сиёсий вазият билан боғлиқ эди: «пахта иши» авж олган пайтда республика раҳбарияти марказга ўз садоқатини намойиш қилишга интилган. Шундай қилиб, Тошкентнинг энг кўзга кўринган биноларидан бирининг тарихида техник янгиликлар, меъморий топилмалар ва сиёсий реалликлар ўзаро қоришиб кетди.

«Москва» меҳмонхонаси ўзининг ноодатий ечими билан меъморлар ҳамжамияти эътиборини тортган ҳолда Тошкентнинг энг диққатга сазовор меъморий лойиҳаларидан бирига айланди. Ўша даврнинг етакчи архитекторлари, олимлари ва мутахассислари уни замонавий архитектуранинг анъанавий Ўрта Осиё мотивлари билан муваффақиятли уйғунлашувининг намунаси сифатида эътироф этган.

Шаҳарсозлик нуқтаи назаридан лойиҳанинг муайян жиҳатлари бўйича айрим танқидий мулоҳазаларга қарамай, меҳмонхона доимо пойтахтнинг Халқлар дўстлиги саройи ва Киночилар уйи каби эътиборга молик объектлари билан бир қаторда тилга олинган, бу эса унинг замондошлари томонидан юқори баҳоланганидан далолат беради.

1982 йилнинг август ойида Тошкентнинг янги сайёҳлик мажмуаси — «Москва» меҳмонхонаси ўзининг илк меҳмонларини қабул қилди. Бу лойиҳа лойиҳачилар ва қурувчиларнинг пойтахт учун улкан воқеа шарафига қўшган ҳиссаси бўлди. Унинг очилиши эътиборга молик сана — Тошкент шаҳрининг 2000 йиллигига бағишланган эди.

Очилишидан кейинги дастлабки йиллар меҳмонхона учун ҳақиқий олтин давр бўлди. Ҳашаматли оқ-мовий бино Тошкентга ташриф буюрган сайёҳлар учун энг мақбул масканлардан бирига айланди. Айниқса, эски шаҳарнинг қоқ марказида, гавжум «Чорсу» бозори, йирик универмаг ва Кўкалдош мадрасаси сингари диққатга сазовор тарихий жойлар ёнида қулай жойлашув меҳмонхонани ташриф буюрувчилар учун янада жозибадор қилди. Пойтахтнинг нуфузли меҳмонлари тўхтаб ўтадиган юқори қаватлардаги VIP-хоналарга талаб алоҳида катта эди.

Совет номенклатурасига кўра «Москва» «биринчи тоифали» меҳмонхона ҳисобланган ва «Ўзбекистон» меҳмонхонасига нисбатан камтарона мақомга эга бўлган. VIP-хоналари юқори даражадаги қулайликни ҳисобга олган ҳолда лойиҳалаштирилганига қарамай, хоналари, асосан, паст шифтли ва ихчам бўлиб, бу меҳмонхонани «Ўзбекистон»дан бироз пастроқ мавқега туширган.

Меҳмонхона нафақат шаҳар меҳмонлари, балки маҳаллий аҳоли орасида ҳам ном қозонган. Совет даврида бу жой тошкентликлар учун аҳоли тўпланадиган нуқтага айланган — учрашувлар белгиланган, ресторанда оилавий тантаналар ўтказилган, дам олиш кунлари эса, албатта, «Чорсу» бозори ёки қўшни ГУМга олиб борадиган йўлда бино ёнидан сайр қилиш одат тусига кирган.

Меҳмонхона тасвири очиқхатлар (откриткалар), почта маркалари ва нишонларни безаган, унинг шакл-шамойили (силуэти) эса ўша даврдаги замонавий Тошкентнинг рамзларидан бирига айланган эди.

Совет Иттифоқи парчаланиб, Мустақиллик қўлга киритилгач, меҳмонхонага тарихий номи — «Чорсу» қайтарилди. Бироқ, шу билан бирга унинг таназзул ва қаровсизликка олиб борувчи узун йўли ҳам бошланди. 2000 йили ўша вақтда ҳали меҳмонларни қабул қилаётган меҳмонхона мажмуаси туризм соҳасини ривожлантириш чора-тадбирлари доирасида реконструкция учун ёпилди. Бу 20 йиллик шов-шувли баёнотлар, кўп миллионли инвестициялар ва амалга ошмаган лойиҳаларнинг бошланғич нуқтаси бўлди.

«Чорсу» реконструкцияси тарихи қизиқарли, лекин қайғули романни эсга солади. Унда бош қаҳрамонлар — кўплаб инвесторлар — пайдо бўлади-ю, ўзларидан фақат қуруқ ваъдалар қолдириб, ғойиб бўлади. Меҳмонхонани «қайта тиклаш» йўлидаги биринчи уриниш 2002 йили Туркиянинг Emsash компанияси билан ҳамкорликдаги лойиҳа бўлиб, у 10 млн доллар инвестиция киритишни ваъда қилган, бироқ лойиҳа қоғозда қолиб кетган.

2010 йилда эстафетани Жанубий Кореянинг Daegeon Global Co. Ltd компанияси қабул қилди. Компания бинони 7 млн долларга сотиб олиб, яна 18 млн инвестиция киритишни ваъда қилди. Бўлажак меҳмонхонанинг макетлари ижтимоий тармоқларда кенг тарқалди, улар ҳатто президент Ислом Каримовга ҳам намойиш этилди, лекин чиройли суратлардан нарига ўтилмади.

2012 йилги Тошкентнинг сайёҳлик салоҳиятини ривожлантириш тўғрисидаги янги қарорда меҳмонхона реконструкциясини 2013 йил июль ойигача якунлаш ваъда қилинди. Орадан икки йил ўтиб, янгиланган лойиҳа президент Ислом Каримовга тақдимот қилинди ва «Янги Чорсу»ни Наврўз байрамига очишга ваъда берилди. Ўшандан бери кўп Наврўзлар ўтди, бироқ янги меҳмонхона ҳақидаги ваъдалар қуруқ гаплигича қолди.

2016 йили Япониянинг Toyoko-Inn компанияси меҳмонхонага қизиқиш билдирди, лекин инвесторлар объектнинг ачинарли аҳволдалигини англаб, қизиқишлари тезда сўнди. Икки йилдан сўнг «Чорсу» тўрт юлдузли меҳмонхонага айлантириш ва «Эски шаҳар» сайёҳлик марказини ташкил этишни режалаштирган Inter Tourism компаниясига 33 млн долларга сотилди. Бироқ бу орзулар ҳам амалга ошмади — инвесторлар ўз мажбуриятларини бажара олмади, шартнома эса суд орқали бекор қилинди.

Меҳмонхонани «ҳаётга қайтариш» учун сўнгги уриниш 2020 йили, бинони БААнинг Ittihad International Investment LLC компанияси 16,9 млрд сўмга сотиб олганида содир бўлди. Кимошди савдоси шартларига кўра, инвестор 2 йил ичида камида 25 млн доллар маблағ киритиш, уч юлдузли меҳмонхона хизмати ва 150 та янги иш ўрни яратиш мажбуриятини олган эди. Тўрт йилдан кейин натижа ўша-ўша: на инвестиция, на таъмирлаш, на ваъда қилинган иш ўринлари бор.

2024 йил ноябр ойида «Чорсу» меҳмонхонаси яна янги эгалар қўлига ўтди. Германиянинг Tchoban Voss Architekten бюроси лойиҳаси бўйича 2025 йилда тўрт йил давом этадиган кенг кўламли реконструкция ишлари бошланади. Бинонинг асл кўринишини сақлаб қолиш энди имконсиз бўлгани сабабли, унинг ўрнида ўзидан олдинги таниқли силуэтни такрорлайдиган 29 қаватли меҳмонхона қад кўтариши режалаштирилган. Лойиҳа бизнес маркази, турар жой бинолари, дўконлар ва кафелар жойлашган яхлит мажмуани барпо этишни назарда тутади.

Агар режалаштирилган реконструкция амалга ошса, бу рўёбга чиқмаган умидлар ва бой берилган имкониятларнинг сўзсиз гувоҳи бўлган «Чорсу» меҳмонхонасининг мураккаб тарихига якун ясайди.