Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, havo ifloslanishi 2019-yilda dunyo bo‘ylab 4,2 million kishining bevaqt o‘limiga sabab bo‘lgan. Ushbu holatlarning taxminan 89 foizi kam yoki o‘rta daromadli mamlakatlarda, asosan, Janubiy-Sharqiy Osiyo va Tinch okeanining G‘arbiy qismi mamlakatlarida uchraydi.
O‘tgan qishda Toshkent bir necha bor dunyoning havosi eng ifloslangan shaharlari reytingida birinchi o‘rinni egalladi. Muammo nihoyat hukumat darajasida va qo‘shni davlatlar bilan hamkorlikda muhokama qilindi. Shu tariqa 19-iyun kuni Toshkentda “Markaziy Osiyoda kelajakni toza havo bilan qurish” mintaqaviy muloqoti bo‘lib o‘tdi. Tadbir davomida Qirg‘iziston, Hindiston, Polsha va Germaniya mutaxassislari o‘z mamlakatlaridagi havo ifloslanishiga qanday antropogen va tabiiy omillar ta’sir ko‘rsatishi va bu muammoni qanday hal qilishlari haqida gapirib berdi.
Qirg‘iziston
Qirg‘iziston Tabiiy resurslar, ekologiya va nazorat vazirligining loyihani amalga oshirish bo‘limi direktori Gulnora Abdullayeva mamlakat Markaziy Osiyoning eng iflos poytaxtlaridan biri bo‘lgan Bishkekda havo ifloslanishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish loyihasini ishlab chiqqanini ta’kidladi.
Uning so‘zlariga ko‘ra, hukumat va shahar hokimligi eng ko‘p JSST tomonidan tavsiya etilgan cheklovlardan yetti baravar oshgan RM2,5 zarralarining konsentratsiyasidan xavotirda edi. Muammo, ayniqsa, isitish mavsumida, aholi ko‘mir yoqishni boshlaganda dolzarb bo‘ladi.
Vitaliy Cheusov.
“Bishkekda bizda bitta IES va 70 ga yaqin qozonxonalar mavjud. Ulardan 22 tasi ko‘mir bilan isitildi. Biz isitish muammosini hal qilish uchun alohida choralar ko‘rib chiqyapmiz. Biz yer osti suvlari yordamida issiqlik nasoslariga o‘tishni ko‘rib chiqyapmiz. Ular shaharga juda yaqin… Biz boshqa sheriklar bilan birgalikda pilot loyihalarni amalga oshirdik va ular juda yaxshi natijalarni ko‘rsatdi”, — dedi Gulnora Abdullayeva.
Xo‘jaliklarni isitishda iflos yoqilg‘idan foydalanishni kamaytirish uchun hukumat 50 million dollarlik loyihani boshlashni rejalashtirmoqda. Ulardan 32 million dollar ekologik toza uskunalar sotib olish uchun aholiga subkreditlar berishga sarflanadi. Barqaror texnologiyalarni yetkazib beruvchilar va ishlab chiqaruvchilarning ko‘magi ham kutilmoqda.
“Aynan shu yerda Bishkek aholisining imkoniyatlaridan tashqarida bo‘lgan ushbu texnologiyalarning narxini pasaytirish uchun mahalliy ishlab chiqaruvchilarga e’tibor qaratiladi”, — dedi Gulnora Abdullayeva.
Bundan tashqari, loyiha havo sifatini boshqarish tizimini mustahkamlash va shahar irrigatsiyasini yaxshilash, shuningdek, yashil fond qurishni o‘z ichiga oladi.
Havoning ifloslanishining yana bir omili — qum bo‘ronlarining ko‘paygani. Meteorologik prognozga ko‘ra, tendensiya davom etadi, dedi ekspert. Shu bilan birga, tog‘li hududdagi Bishkekning geografik joylashuvi shaharni shamollatishning oldini oladi.
“Biz hech bo‘lmaganda shaharga biror narsa kiritish uchun yashillik ekish orqali [qum bo‘ronlari] muammosini hal qilishga harakat qilyapmiz. Shuningdek, ular zararli moddalarni o‘zlashtiradi va fuqarolar uchun qulay muhit yaratadi”, — dedi Gulnora Abdullayeva.
Uning so‘zlariga ko‘ra, Qirg‘iziston Tabiiy resurslar vazirligi havo sifatini monitoring qilish tizimini yaratish va avtomatik stansiyalarni o‘rnatish, shuningdek, standartlarni yangilash orqali tarmoqni kengaytirishni istaydi. Ushbu chora-tadbirlar mutaxassislarga yuqori darajada qaror qabul qilishga yordam beradi, deb hisoblaydi ekspert.
“Biz ifloslantiruvchi moddalarni kuzatadigan va tahlil qiladigan zamonaviy laboratoriyalar orqali ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlashni yangilamoqchimiz, — dedi Gulnora Abdullayeva. — Shuningdek, aynan havo sifati bo‘yicha strategik hujjatlarni ishlab chiqish uchun maxsus bosh rejalarni tayyorlash rejalashtirilgan”.
Polsha
Polsha Iqlim va atrof-muhit vazirligining havoni muhofaza qilish va iqlim bo‘yicha muzokaralar bo‘limi mutaxassisi Magdalena Bradovskaning ta’kidlashicha, mamlakatda 228 ta havo sifatini nazorat qilish stansiyasi mavjud va 2018−2029-yillarga mo‘ljallangan havo ifloslanishini nazorat qilish dasturi amalga oshirilmoqda. Unda eski qattiq yonilg‘i pechlari va qozonlar uglerod chiqindilari kam bo‘lgan zamonaviy uskunalar bilan almashtiriladi. Bundan tashqari, mamlakatdagi xususiy uylarda isitish tizimi modernizatsiya qilinmoqda.
Foto manbasi: fb.com/volodashick.denis
2021-yil oxirida Polsha 2025−2040-yillarga mo‘ljallangan havo sifatini yaxshilash milliy dasturini qabul qilgan. Uni amalga oshirish uchun muammoni hal qilish bo‘yicha qisqa, o‘rta va uzoq muddatli rejalar ishlab chiqilmoqda.
Qisqa muddatli rejalar chegaradan oshib ketish oqibatlarini yumshatish, jamoatchilikni havo sifati to‘g‘risida ogohlantirish va chegara konsentratsiyasidan oshib ketish xavfini kamaytirishga qaratilgan.
Germaniya
Germaniya Atrof-muhitni muhofaza qilish agentligidan Kristina Yurixning aytishicha, Germaniyada chiqindilarni kamaytirish uchun emissiyani qisqartirishning samarali tizimlari joriy etilmoqda. Chiqindilardan oltingugurtni olib tashlashni o‘z ichiga olgan tutun gazini desulfuratsiya qilish texnologiyasi qo‘llanadi. Bundan tashqari, changni boshqarish tizimlari, elektrofiltrlar o‘rnatilmoqda va azot oksidi chiqindilarini kamaytirish choralari ko‘rilmoqda.
Havoning ifloslanishini avtomatik nazorat qilish tizimlari barcha yirik yoqilg‘i yoqadigan zavodlarda ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyasini o‘lchaydi. Ular ifloslanishni doimiy ravishda kuzatib boradilar, dedi Kristina Yurix.
Uning so‘zlariga ko‘ra, mamlakatda zamonaviy ekologik talablarga javob bermaydigan eski elektr stansiyalari ham ishdan chiqmoqda. Germaniya ko‘mir va tabiiy gazni qayta tiklanadigan energiya manbalariga almashtirish orqali yoqilg‘i balansi tuzilishini o‘zgartirishga harakat qilmoqda. 2010−2023-yillarda mamlakatda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish sezilarli darajada oshgan va barcha AESlardan foydalanish to‘xtatilgan.
Hindiston
Hindistonning Odisha shtati Havo ifloslanishini nazorat qilish kengashi bosh muhandisi Niharangan Sahuu mamlakatning 131 shahridagi havo sifati standartlarga javob bermasligini aytdi. Muammoni hal qilish uchun “Toza havo” milliy dasturi qabul qilingan. U havo sifati monitoringi, inson resurslarini rivojlantirish, chiqindilarni boshqarish, transport chiqindilari, sanoat, qurilish chiqindilari va jamoatchilikni jalb qilish kabi sohalarni qamrab oladi.
