O‘zbekistonda yon shajara bo‘yicha yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohni taqiqlash taklif qilinmoqda. Bu Oila va xotin-qizlar qo‘mitasi tomonidan jamoatchilik muhokamasiga e’lon qilingan Oila kodeksiga o‘zgartirishlar kiritish to‘g‘risidagi qonun loyihasida nazarda tutiladi.
O‘zgartirishlarga ko‘ra, ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi darajadagi yon shajara bo‘yicha qarindoshlar o‘rtasidagi nikohni taqiqlash rejalashtirilmoqda. Istisno tariqasida, tibbiy genetik tekshiruvlar (DNK testi) natijasi ijobiy bo‘lgan nikohlarga ruxsat beriladi. Qo‘mita Janubiy Koreya, Rossiya, Shveysariya, Buyuk Britaniya, Ukraina, AQSh, qo‘shni va boshqa mamlakatlar tajribasiga tayanadi.
Yon qarindoshlar aka-uka va opa-singillar, ularning bolalari, ota va onaning aka-uka va opa-singillari, ularning bolalari, bobo va buvilarning aka-uka va opa-singillari, ularning bolalari va boshqalar hisoblanadi.
Hozirda O‘zbekistonda nasl-nasab shajarasi bo‘yicha to‘g‘ri tutashgan qarindoshlar o‘rtasida, tug‘ishgan va o‘gay aka-ukalar bilan opa-singillar o‘rtasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o‘rtasida nikoh qurishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Bundan tashqari, nikohdan oldin tibbiy ko‘rikdan o‘tish tartibini buzganlik uchun javobgarlik belgilash taklif etilmoqda.
Statistika
2022-yilda yon shajara bo‘yicha yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi nikohni taqiqlash taklif qilingandi.
O‘zbekistonda 2021-yilning ikkinchi yarmida (iyul-dekabr) 1210 ta yaqin qarindoshlar (529 ta — xolavachcha, 307 ta — tog‘avachcha, 178 ta — amakivachcha, 196 ta — ammavachcha) o‘rtasida nikoh holatlari qayd qilingan. Hududlar kesimida qarindoshlar o‘rtasida tuzilgan nikohlarning yarmidan ko‘prog‘i 59 foizi ikkita viloyat: Surxondaryo (343 ta) va Qashqadaryo (371 ta) viloyatlariga to‘g‘ri kelgan. Tug‘ilayotgan bolalar tarkibida nogiron, jumladan, 1 yoshgacha tug‘ma anomaliyalar, deformatsiya va xromosom buzilishlarga uchragan bolalar ulushi ortgan.
Jumladan, 1 yoshgacha nogironligi bo‘lgan bolalar soni 2018-yildagi 2592 nafardan 2020-yilda 3374 nafarga yoki 30,1 foizga, 1 yoshgacha tug‘ma anomaliyalar (rivojlanish nuqsonlari), deformatsiya va xromosom buzilishlar soni 2018-yildagi 1093 tadan 2020-yilda 1292 taga yoki 18,2 foizga ko‘paygan.
Qonun loyihasining tahliliy materialida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, yaqin qarindoshlar o‘rtasida oilalar tashkil etilishi oqibatida irsiy kasalliklarga chalingan bolalar soni yil sayin ortib bormoqda.
2023-yilda rivojlanish nuqsonlari va irsiy kasalliklar bilan tug‘ilgan bolalar soni 1741 nafarni, intensiv ko‘rsatkich (tarqalish ko‘rsatkichi) 1,8 foizni tashkil etgan. Ushbu ko‘rsatkich 2021-yilda 1,8 foiz, 2022-yilda 1,9 foizni ko‘rsatgan bo‘lib, tug‘ma nuqson va irsiy kasalliklar bilan tug‘ilgan bolalar ko‘rsatkichi o‘zgarishsiz qolmoqda. Rivojlanishida tug‘ma nuqsoni va irsiy kasalliklar bilan tug‘ilgan bolalar intensiv ko‘rsatkichi eng ko‘p hududlar Namangan viloyatida 3,3 foiz, Sirdaryo va Xorazm viloyatlarida 2,5 foiz, Toshkent viloyatida 2,4 foiz va Farg‘ona viloyatida 2,3 foizni tashkil etgan.
Qoraqalpog‘istonda tug‘ma kasalliklarga chalingan bolalar ulushi 4,1 foizni tashkil etadi, ammo bu holatlarning asosiy etiologik omili hududning og‘ir ekologik sharoitidir.
Tahlillarga ko‘ra, 2023-yilda tug‘ma nuqson va irsiy kasalliklar bilan tug‘ilgan bolalarning 9,7 foizi yaqin qarindoshlar nikohidan tug‘ilgan. 2021-yilda bu ko‘rsatkich 9,1 foizni, 2022-yilda 8,3 foizni tashkil etgan.
Eng yuqori ko‘rsatkich Surxondaryoda — 31,6% (2021-yilda — 29,5%, 2022-yilda — 27,6%), bundan tashqari, Qashqadaryoda — 26% (32,5% va 27,3%), Sirdaryoda — 13% (13,4% va 8,5%), Andijonda — 12% (6,2% va 8%), Samarqandda — 10,3% (13,3% va 14,5%), Buxoroda — 10,1% (8,8% va 8,9%) .
2024-yilning besh oyida Respublika ixtisoslashtirilgan pediatriya markaziga 6660 nafar bola yotqizilgan bo‘lib, nevrologiya bo‘limida davolangan bemorlarning 28,9 foizi, gastroenterologiya bo‘limi bemorlarining 21,5 foizi, LOR bo‘limi bemorlarining 34,9 foizi irsiy-genetik kasallik hisoblangan mukovissidoz kasalligi bilan davolangan. Ularning ota-onalari 28,9 foiz holatda yaqin qarindoshlar ekani ma’lum bo‘lgan.
Bugungi kunda O‘zbekistonda 6526 nafar (2022-yilda 5856 nafar) kam uchraydigan orfan irsiy-genetik kasalliklar, jumladan, 278 (228) nafar — mukovissidoz kasalligi, 49 (44) nafar — tizimli boshlanuvchi yuvenil artrit, 387 (346) nafar — talassemiya, 940 (717) nafar — gemofiliya, 370 (356) nafar — bullez epidermioliz, 158 (72) nafar — spinal mushak atrofiyasi (SMA), 425 (385) nafar — fenilketonuriya, 1896 (1686) nafar — tug‘ma gipotireoz bilan ro‘yxatga olingan shaxslar mavjud.
Bunday xastalikka chalingan bolalar davlat dasturlari asosida qimmatbaho dori-darmonlar va tibbiyot buyumlari, maxsus terapevtik ovqatlanish bilan bepul ta’minlanadi, deyiladi tushuntirish xatida.
