Tayvanlik bokschi Lin Yuy-Tin 57 kilogramm vazn toifasida Olimpiada chempioni bo‘ldi. Oltin medal sari yo‘lda u va jazoirlik boshqa bokschi go‘yoki erkak bo‘la turib, ayollar bilan bellashganlikda ayblana boshladi.
Bu haqda ko‘plab siyosatchilar, tadbirkorlar va boshqa shaxslar fikr bildirdi.
13-avgust kuni bosh vazir Abdulla Aripov jonli efirda o‘tkazilgan olimpiya terma jamoasini rasmiy kutib olish marosimida o‘zbekistonlik sportchi mag‘lub bo‘lgan Sitora Turdibekova va Lin Yuy-Tin o‘rtasidagi boks uchrashuvi haqida fikr bildirdi.
“Ayrim sportchilarimiz har xil sabablarga ko‘ra medallar sohibi bo‘la olishmadi. Bunga o‘tgan safar ham aytib o‘tganimizdek, hakamlikdagi noaniqliklar va boshqa sabablar bo‘lishi mumkin. Eng yomoni bu gal, o‘ylaymanki, bizning xalqimizga ham umuman yoqmagan narsa bu — erkak, bolalarning ayollar kiyimini kiyib chiqqani bo‘ldi. Bu, umuman, hech qanaqasiga qabul qilib bo‘lmaydigan [holat]. Shunda ham bizning Sitoraxon [Turdibekova] qizimiz o‘sha Tayvanmi, Taipeyidanmi kelgan erkak-yigit bilan oxirigacha, qo‘rqmasdan tushib, [jang qildi]”, — dedi Abdulla Aripov.
“Diyoraxon [Keldiyorova]ning chempion bo‘lgani, Svetlana [Osipova]ning kumush medalni qo‘lga kiritgani va Sitoraxon [Turdibekova]ning qo‘rqmasdan kurashgani, boya Tanzila Kamalovna aytganlaridek, qizlarimizning ham hech yigitlarimizdan qolishmaydigan mardligi, ularning jo‘shqinligi va haqiqiy liderligidan darak, to‘g‘rimi? Albatta, umid va orzulari ushalmagan sportchilarimizga kelajakda hamma orzulari ushalishini tilab, bundan ham ko‘proq harakat qilib, hurmatli prezidentimiz yaratib berayotgan imkoniyatlardan to‘g‘ri foydalanib, bundan ham yaxshi natijalarga erishamiz, degan niyat bilan chin ko‘ngildan tabriklayman sizlarni, xush kelibsizlar”, — deya ta’kidladi hukumat rahbari.
Gender mojarosi
Lin Yu Ting va Sitora Turdibekova. Foto: Milliy olimpiya qo‘mitasi.
28 yoshli Lin Yu Ting ikki karra jahon chempioni (2018, 2022), Osiyo o‘yinlari chempioni (2022), Osiyo chempioni (2017) va Jahon chempionatining bronza medali sovrindori (2019). U, shuningdek, 2020-yilgi Tokio Olimpiadasida ishtirok etdi va u yerda hakamlar qaroriga ko‘ra 1/8 finalda filippinlik sportchi Nesti Petechioga yutqazdi. Ya’ni u barcha turnirlarda g‘alaba qozona olmadi, uning havaskor boksdagi shaxsiy rekordi — 46 g‘alaba, shu jumladan, 1 nokaut, 14 mag‘lubiyat.
U Parij Olimpiadasida 57 kilogrammgacha bo‘lgan vazn toifasida polshalik Yuliya Sheremetani mag‘lubiyatga uchratib, oltin medalni qo‘lga kiritdi. U 1/8 finalda o‘zbekistonlik Sitora Turdibekovani ham mag‘lub etgandi (5:0).
Lin Yu Ting bilan bir qatorda, jazoirlik bokschi Iman Xelif (47 g‘alaba, jumladan, 7 nokaut, 9 mag‘lubiyat) ham “gender mojarosi” markazida bo‘ldi. Bu 1-avgust kuni italiyalik bokschi Anjela Karini jazoirlik sportchi bilan jang boshlanganidan 46 soniya o‘tib, musobaqada ishtirok etishdan bosh tortganidan so‘ng sodir bo‘ldi va u “hech qachon bunchalik qattiq zarba qabul qilmaganini” aytdi.
Xelifning go‘yoki erkak bo‘la turib, ayollar bilan musobaqalashayotgani, jumladan, O‘zbekistonda ham bahslarni keltirib chiqardi. Keyinchalik Anjela Karinining o‘zi Xelifdan kechirim so‘ramoqchiligi va uning qo‘lini siqishdan bosh tortganidan afsusda ekanini bildirdi.
O‘tgan yilga qadar sportchilarning jinsi hech qachon shubha ostiga olinmagandi. Na Lin, na Xelif o‘zlarini transgender yoki interseksual sifatida identifikatsiya qilmagan (ushbu atama va bunday xususiyat berish qanday kelib chiqqani haqida batafsil).
2023-yilda Xalqaro boks assotsiatsiyasi (IBA) ularni “gender testi muvaffaqiyatsizligi” tufayli jahon chempionatidan diskvalifikatsiya qilganida va bu orqali Lin Yuy-Tin bronza medalidan mahrum bo‘lib, Xelif 66 kg gacha toifadagi musobaqa chorak final bosqichidan chetlatilganida hammasi o‘zgardi (o‘zbekistonlik Navbahor Hamidova u yerga borib, keyinchalik jahon chempionatida bronza medalini qo‘lga kiritgandi).
Lin Yuy-Tin va Iman Xelif. Foto: npr.org
Qayd etish joiz, Jahon boks federatsiyalari assotsiatsiyasini tadbirkor Umar Kremlev boshqaradi (OAV uning Rossiya rasmiylariga yaqinligini ta’kidlaydi), uning yagona homiysi esa Rossiya davlat konserni “Gazprom” hisoblanadi.
Kreml Jahon kubogi vaqtida “bir qator DNK testlari o‘z hamkasblarini aldamoqchi bo‘lgan va o‘zini ayol qilib ko‘rsatgan sportchilarni aniqlaganini” aytgandi. Uning so‘zlariga ko‘ra, “genetik testlar” natijalariga ko‘ra, ularda XY xromosomalari borligi isbotlangan, bu biologik ayollarda yo‘q (irsiy buzilish holatlari bundan mustasno).
Ba’zi kuzatuvchilar sinov chempionatdan oldin emas, balki Xelifning 1/8 finalda rossiyalik sportchi Azaliyey Amineva ustidan qozonilgan g‘alabasidan keyingina o‘tkazilganini shubhali deb hisoblamoqda.
Jahon OAVning aksariyati, xususan, Rossiya davlat OAVlari Xelif va Yuy-Tin biologik ayol emasligi haqidagi yagona dalil sifatida Kremlning o‘tgan yilgi bayonotini keltirgan.
IBA pozitsiyasi
31-iyul kuni IBA “sportchi ayollarda testosteron testi o‘tkazilmagani, balki alohida va tan olingan testdan o‘tkazilgani, tafsilotlar sirligicha qolayotgani”ni ma’lum qildi. “Ushbu test har ikki sportchi ham zarur shartlarga javob bermaganini va boshqa sportchilardan raqobatbardosh ustunlikka ega ekanini aniq ko‘rsatdi”, — deyiladi xabarda. Ammo assotsiatsiya ular aynan nimani “tan olingan test” deb atayotganini ochiqlamadi, deb yozadi BBC rus xizmati.
Umar Kremlev Instagram’da: “Tomas Baxga (XOQ rahbari — tahr.) sharmandalik”, — deb yozdi. “Hozir Olimpiada o‘yinlarida sodir bo‘layotgan voqealar barcha zamonlar sharmandaligidir. Sportchilar XOQ rahbariyatining beadabligi tufayli zaharlanmoqda va gender kamsitish va raqobat yo‘qligi tufayli o‘z faoliyatini yakunlamoqda”, — deya ta’kidladi u.
U bir hafta oldin o‘tkazilgan press-konferensiyada IBA’da “ular erkak ekanini ko‘rsatadigan tahlil va genetik testlar bor”ligini aytdi.
Keyinroq IBA Iman Xelif va Lin Yuy-Tin bir nechta murabbiylarning shikoyatlaridan so‘ng gender tekshiruvidan o‘tganini aytdi. Shu bilan birga, xabarda aytilishicha, bu holat birinchi marta 2022-yil may oyida kuzatilgan (IBA ularni faqat bir yildan keyin to‘xtatgan).
Assotsiatsiyaning tushuntirishicha, ular sportchilarga nisbatan zudlik bilan hech qanday chora ko‘rmagan, chunki ular faqat bitta test natijalarini yetarli emas, deb hisoblagan. Qayta sinov 2023-yil 17-martda o‘tkazilgan va natijalar “mutlaqo bir xil” bo‘lgan.
XOQ pozitsiyasi
Tomas Bax. Foto: XOQ.
30-iyul kuni Xalqaro olimpiya qo‘mitasi Iman Xelif va Lin Yuy-Tinni boks bo‘yicha ayollar olimpiya turniriga qabul qildi. Bu vaqtga kelib, XOQ qarori bilan IBA xalqaro tan olishdan mahrum qilingan edi.
Ma’lumot uchun: Xalqaro boks assotsiatsiyasi, IBA, deyarli bir asr davomida havaskor boksni boshqarib keldi. Ammo 2019-yilda qator korrupsiya va moliyaviy mojarolar XOQni IBA’ni chiqarib yuborishga va Olimpiadada boksni tashkil etish huquqidan mahrum qilishga majbur qildi. Bundan avval 2012-yili London va 2016-yilda Rio-de-Janeyroda o‘tkazilgan o‘yinlarda poraxo‘rlik va kelishilgan o‘yinlar bilan bog‘liq mojarolar yuzaga kelgan edi. 2018−2019-yillarda tashkilotga AQSh sanksiyalari ro‘yxatiga kiritilgan o‘zbekistonlik tadbirkor G‘ofur Rahimov rahbarlik qilgan.
XOQ, shuningdek, IBA testlarining haqiqiyligi va vaqtini shubha ostiga qo‘yib, bokschilar yillar davomida testsiz jang qilganiga ishora qildi. Tashkilot, shuningdek, Parijdagi “tartibsiz matbuot anjumani”ga ishora qilib, IBA’ning ishonchliligini shubha ostiga qo‘yganini aytdi, chunki undagi “bir nechta nomuvofiqliklar ularning test natijalariga tayanib bo‘lmasligini isbotladi”.
XOQ aloqalar bo‘yicha direktori Mark Adams 4-avgust kuni ayol bokschilar hujumlar qurboni bo‘lganini, ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlarda o‘lim bilan tahdid qilinganini aytdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, Xelif va Yuy-Tinning gender testlari qonuniy bo‘lmagan. Uning ta’kidlashicha, namuna olish jarayonida “konsepsiyaning o‘zidan tortib, ular haqidagi ma’lumotlarni jamoatchilikka tarqatishgacha” juda ko‘p qoidabuzarliklar mavjud
“Ular qiz bo‘lib tug‘ilgan, ayol sifatida ro‘yxatga olingan, pasportlarda esa ayol sifatida ko‘rsatilgan. So‘nggi 6−7 yildan buyon kattalar o‘rtasidagi musobaqalarda qatnashib kelmoqda. Ular ayol sifatida janglarda g‘alaba qozongan va yutqazgan”, — dedi u.
Tayvanlik ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari Linni Olimpiya o‘yinlari davomida qo‘llab-quvvatlab, uning g‘alabalarini nishonladi va uni baland ovozda himoya qildi. Tayvan prezidenti Lay Sinde Linni “Tayvanning qizi” deb atadi va u Tayvanni faxrlantirganini aytdi.
Xitoy Taypeyi olimpiya qo‘mitasi Xalqaro boks assotsiatsiyasiga (IBA) maktub yo‘llab, uni tayvanlik bokschining jinsi bilan bog‘liq ayblovlar bo‘yicha qonuniy choralar ko‘rishi mumkinligi haqida ogohlantirdi.
Shanba kuni Linning ona shahri Yangi Taypeyda yuzlab odamlar uning onasi Lyao Shu-Chen bilan finalning jonli efirini tomosha qilish uchun to‘plandi.
Bi-bi-siga bergan intervyusida u Linga shunday dedi: “Onang seni yaxshi ko‘radi. Men qizimni yaxshi ko‘raman”. “U juda qiyin yo‘lni bosib o‘tdi. Butun dunyo uni masxara qilayotganini ko‘rib juda g‘azablandim. Bu tarixiy lahza”, — deya qo‘shimcha qildi u.
Mojarolar fonida internetda Lin boks bilan shug‘ullanishni oilaviy zo‘ravonlik qurboni bo‘lgan “onasini himoya qilish” uchun boshlaganini aytgan intervyusi qayta paydo bo‘ldi.
Tasdiqlash jarayoni qanday amalga oshiriladi?
Ilgari xalqaro musobaqalarda ishtirok etayotgan sportchi qizlar turli yo‘llar bilan tekshirilar edi: 1966-yildan boshlab ularning barchasi vizual tibbiy ko‘rikdan o‘tkazila boshladi. Xromosomalarni tekshirish 1967-yildan beri olib boriladi. To‘g‘rirog‘i, dastlab bu noto‘g‘ri prototip edi. Ko‘p sonli tibbiyot mutaxassislari bunday tekshiruvga qarshi chiqdi, deb yozadi Meduza. Chunki bunday test faqat xromosomalar to‘plamini ko‘rsatishi mumkin, ammo sportchining erkak yoki yo‘qligini emas.
Yakunda ishtirokchilarni keng qamrovli sinovdan o‘tkazmasdan bo‘lib o‘tgan birinchi Olimpiya o‘yinlari 2000-yilda Sidneydagi o‘yinlar bo‘ldi.
Hozirda XOQ va ixtisoslashtirilgan sport tashkilotlari musobaqalarda adolatni ta’minlash va shu bilan birga ayol sportchilarni kamsitmaslik o‘rtasida muvozanatni saqlashga harakat qilmoqda.
Olimpiada boksiga kirish qoidalari o‘zgaradimi?
Foto: MOQ.
2021-yilda XOQ individual sport federatsiyalaridan testosteron darajasiga asoslangan umumiy siyosatni talab qilishdan ko‘ra, o‘zlarining muvofiqlik siyosatlarini ishlab chiqishlarini so‘rab yangi ko‘rsatmalar chiqardi.
Biroq olimpiya boksi IBA bilan kelishmovchilik tufayli XOQ zimmasiga yuklangani va Xelif-Lin mojarosi avj olgani sababli, qo‘mita ayollar boks toifasini himoya qilish va adolat va xavfsizlikni ta’minlash uchun o‘zining qattiqroq qoidalarini ishlab chiqishda tobora kuchayib borayotgan bosimga duch keldi, deb yozadi BBC.
Bu so‘nggi yillarda bir qator sport federatsiyalari o‘zlarining gender muvofiqligi qoidalarini kuchaytirib, transgender ayollarni elita ayollar musobaqalarida qatnashishni taqiqlagani va jinsiy rivojlanishdagi farqlari (DSD) bo‘lgan sportchilarning testosteron darajasini tibbiy yo‘l bilan kamaytirishini ta’kidlagani bilan sodir bo‘ldi. Xelif va Lin transgender degan fikr yo‘q.
Shu tariq XOQning boks bo‘yicha muvofiqlik qoidalari boshqa sport turlari bilan tenglasha olmadi. XOQ 1999-yilda genetik gender testidan voz kechgandi va qisman odamlarni qoralashdan qo‘rqib, qoidalarni o‘zgartirishga qarshi bo‘lgan va “har bir inson sportda kamsitishlarsiz qatnashish huquqiga ega”ligini ma’lum qilgandi.
XOQ prezidenti Tomas Bax shunday dedi: “Ba’zilar hozir XX yoki XY erkaklar va ayollar o‘rtasidagi aniq farq ekanini aytadigan darajada oddiy emas. Ilmiy jihatdan bu ortiq to‘g‘ri emas”.
Shu bilan birga, Bax shunday dedi: “Agar kimdir bizga ilmiy jihatdan tasdiqlangan tizimni taqdim etsa — erkak va ayolni qanday aniqlash mumkinligi bo‘yicha — biz buni birinchi bo‘lib qilamiz. Bizga bu noaniqlik yoqmaydi. Shuning uchun biz uni o‘rganishdan xursand bo‘lardik”.
XOQ vakili ham bu masalada “qora yoki oq” yo‘qligini ta’kidladi.
“Ko‘p ayollarda testosteron darajasi erkaklarnikiga qaraganda yuqori, shuning uchun test qandaydir sehrli tayoqcha ekani haqidagi fikr to‘g‘ri emas. Bu minalangan maydon. Agar konsensus topa olsak, albatta, uni amalga oshirish ustida ishlaymiz. Bu barcha sport turlari bo‘yicha muammo, biz bu muammoni hal qiladigan har bir kishini tinglashga ochiqmiz. XOQ har doim inklyuzivlik va adolatni va kengroq ma’noda xavfsizlikni muvozanatlashga harakat qiladi. Bu qiyin savol va biz bu haqda o‘ylab ko‘rishimiz kerak”, — dedi Bax.
XOQ tanqidchilari bunday muvozanatga erishish mumkin emasligini va adolat va xavfsizlikka ustuvor ahamiyat berish kerakligini ta’kidlamoqda.
Boks bo‘yicha mojaro kelajakdagi Olimpiada o‘yinlarida majburiy gender testini o‘tkazish talablarini kuchaytirdi, faollar esa (XOQ 2000-yilda bekor qilgan) yonoqdagi tampon testini qaytarishni talab qildi. Ularning aytishicha, sportchi ayollarning aksariyati buni qo‘llab-quvvatlaydi. Biroq, boshqalarning ta’kidlashicha, insonning irsiy tarkibiga ishonch hosil qilish uchun yanada kengroq testlar talab qilinadi, bu esa xarajat va invazivlik haqida xavotir uyg‘otishi mumkin, deb ta’kidlaydi BBC.
Ayol bokschilarda DSD bormi?
Xelif va Linning DSD (jinsiy rivojlanish buzilishi) bilan kasallangan sportchilar ekani hali noma’lum, chunki to‘liq test natijalari maxfiy va ularning o‘zi ham bu ma’lumotlarni oshkor qilmadi. Ular ayol ekanini ta’kidlamoqda.
Biroq IBA bayonotlari (va XOQning dastlab bu DSD hodisasi emasligini ta’kidlab, keyin bayonotni qaytarib olishdagi xatosi) tufayli sportchilar DSD bilan kasallangan bo‘lishi mumkinligi haqidagi muqarrar taxminlarga olib keldi va sport bu masalaga qanday yondashishi kerakligi haqidagi munozarani qaytadan qo‘zg‘atdi, deb ta’kidlaydi BBC.
Bu yengil atletika uchun ham aktual, janubiy afrikalik o‘rta masofaga yuguruvchi Kaster Semenya o‘tmishda mojaro markazida qolgandi. Jinsiy rivojlanishda turli xil o‘zgarishlarga ega bo‘lgan va bu uning testosteronini oshirgan ayol sportchi ikki marta Olimpiya oltinini qo‘lga kiritgan.
2011-yilda Xalqaro yengil atletika federatsiyalari assotsiatsiyasi ayollar qonida testosteronning maqbul darajasini aniqladi. Semenya bu gormon darajasini pasaytirish uchun dorilar qabul qilishi kerak edi. 2018-yilda cheklovlar faqat 400 metr va bir milyagacha bo‘lgan poygalarda qoldirildi. Kaster Semenya boshqa masofalar bo‘yicha musobaqalashishga qaror qildi.
Ilmiy hamjamiyatda DSD turiga qarab, u bilan kasallangan sportchilar aslida qanday fiziologik foydalarga ega bo‘lishi haqida munozaralar davom etmoqda. Ba’zilarning aytishicha, Y xromosomasi bo‘lgan har bir kishi erkak, Y xromosomasi bo‘lmagan har bir kishi ayol degan aniq fikrni aytish mumkin emas va ko‘proq ma’lumot talab qiladi.
