Oliy Majlis Qonunchilik palatasi 13-avgust kuni bo‘lib o‘tgan majlisda yangi tahrirdagi (amaldagisi 2002-yilda qabul qilingan) “Banklardagi omonatlarni himoyalash kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun loyihasini birinchi o‘qishda qabul qildi, deb xabar qildi quyi palata matbuot xizmati.
Qonun loyihasini Markaziy bank raisi o‘rinbosari Abrorxo‘ja Turdaliyev tushuntirdi. Hujjatni ishlab chiqish 2022−2026-yillarda Yangi O‘zbekistonni rivojlantirish davlat dasturida ko‘zda tutilgan. Loyiha 2023-yil oktabr oyida yakunlanishi kerak edi.
Jahon banki ekspertlari bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan hujjatda aholi omonatlarini kafolatlash tizimini isloh qilish va xalqaro standartlarga moslashtirish ko‘zda tutilgan.
Jahon banki ekspertlari omonatlarni kafolatlash tizimini xalqaro standartlarga muvofiqligini o‘rganib chiqdi. Samarali omonatlarni sug‘urtalash tizimining 16 asosiy tamoyilidan sakkiztasi amaldagi qoidalarga muvofiq bajarilmaydi, deyiladi ularning hisobotida.
Hisobotda Fuqarolar omonatlarini kafolatlash jamg‘armasi tomonidan omonatlarni to‘liq himoya qilish borasidagi muammolar qayd etilgan. Shu sababli, fuqarolar “bankning moliyaviy ahvoli va operatsion risklar bilan qiziqmagan holda” yuqori foiz stavkasida pul investitsiya qilishdan manfaatdor.
Shu bilan birga, eng ko‘p yakka tartibdagi mijozlarga xizmat ko‘rsatuvchi Xalq banki davlat kafolatlaridan foydalanadi. Bu moliyaviy xizmatlar bozoridagi raqobat muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, deya qayd etgan xalqaro ekspertlar.
O‘zgartirishlarga ko‘ra, omonatlarni to‘liq (100 foiz) kafolatlashdan voz kechish taklif etilmoqda. Bu tizim O‘zbekistonda 2009-yilda o‘sha paytda mavjud bo‘lgan iqtisodiy inqiroz oqibatlarini yumshatish maqsadida joriy etilgan. Bu mexanizm boshqa mamlakatlarda ham vaqtinchalik joriy qilingan, biroq bugungi kunda 108 davlatdan faqat O‘zbekiston, Turkmaniston va Belarus omonatlarning to‘liq kafolatlash tizimini saqlab qolgan.
Boshqa mamlakatlarda bank omonatini qoplashning maksimal quyidagicha miqdori belgilandi: Qozog‘istonda — 43 ming dollar ekvivalentida, Ozarbayjonda — 17,7 ming dollar, Rossiyada — 15,4 ming dollar, Turkiyada — 14 ming dollar, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida — 100 ming yevrogacha o‘sish.
O‘zbekistonda bir bankdagi bir omonatchi, jumladan, tadbirkorlar uchun maksimal miqdorni 200 million so‘mdan (taxminan 15,9 ming dollar) ko‘p bo‘lmagan miqdorda belgilash taklif qilinmoqda. Ya’ni, omonatchi turli banklardagi har bir omonat uchun 200 million so‘mgacha to‘lov kafolatiga ishonishi mumkin (masalan, 35 ta bankda omonat qo‘yishda bu 7 milliard so‘mgacha).
Tahlillarga ko‘ra, bu miqdor omonatchilarning banklardagi mablag‘larining 99,7 foizini qoplaydi. Moliyachi Otabek Bakirovga ko‘ra, bu to‘g‘ri ko‘rsatkich, ammo muammo barcha yirik omonatlar kam sonli omonatchilar qo‘lida jamlangan.
“Afsuski, bir necha ming omonatchilar O‘zbekistondagi jami omonatlarning mutlaq katta qismiga egalik qilishadi. Markaziy bank agar shu ma’lumotni e’lon qilsa, hammaga tushunarli bo‘lardi. 16 yildan beri o‘zgarmagan, butunlay eskirgan kafolat tizimi mayda va o‘rta omonatchilarni emas, ko‘proq milliarderlarning omonatlarini kafolatlagan, raqobatni emas, konsentratsiyani rag‘batlantirgan, yirik omonatchilarda riskka befarqlikni parvarishlagan”, — dedi u.
Yangi kompensatsiya miqdori qonun kuchga kirgunga qadar ochilgan depozitlarga tatbiq etilmaydi. Ya’ni, mavjud omonatlarni, ularning miqdoridan qat’i nazar, kafolatlashning to‘liq tizimi saqlanib qoladi.
Bundan tashqari, bunday limitning belgilanishi banklarni fuqarolik javobgarligidan ozod qilmaydi; Ya’ni 200 million so‘mni davlat qoplaydi, qolganini omonatchi bankdan talab qilishi mumkin.
Bundan tashqari, o‘zgartirishlarda bank litsenziyasi bekor qilinganda kompensatsiya to‘lashni boshlash muddatini 2 oy 23 kundan 7 ish kuniga qisqartirish taklif etilmoqda.
Omonatlarni kafolatlash jamg‘armasining maqsadli ko‘rsatkichi depozit bazasining 5 foizi miqdorida belgilangan. Jamg‘arma notijorat davlat organi shaklidagi Omonatlarni kafolatlash agentligini tashkil etish va uning vakolatlarini kengaytirishni rejalashtirmoqda.
Jamg‘arma taqchilligining oldini olish uchun agentlik kuzatuv kengashi Markaziy bank bilan kelishilgan holda maxsus ajratmalar kiritish, davlat budjetidan kreditlar, Markaziy bank krediti va boshqa manbalar hisobidan mablag‘larni jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Omonatlarni kafolatlash agentligi xodimlari depozit ma’lumotlarining to‘g‘riligini tekshirish maqsadida Markaziy bank tomonidan o‘tkaziladigan tekshirishlarda mutaxassis sifatida ishtirok etish huquqiga ega bo‘ladi.
Jamg‘armaning badallar hisobidan shakllantiriladigan mablag‘lari yetarli darajada bo‘lishini ta’minlash va inflyatsiya oqibatida yo‘qotishlarni qoplash maqsadida mazkur mablag‘larni 7 kun ichida yuqori likvidli, past riskli, pulga aylantirilishi mumkin bo‘lgan aktivlarga joylashtirish huquqini berish taklif qilinmoqda.
Abrorxo‘ja Turdaliev agentlik vakolatlarining kengaytirilishini tushuntirdi, chunki jamg‘arma hali ham fuqarolar omonatlarini kafolatlash bo‘yicha siyosatga ega emas, faqat omonatlarni yo‘qotganlik uchun kompensatsiya to‘lash bilan cheklanadi.
Endi agentlik “to‘lov kassasi” (PayBox) mandatidan “to‘lov kassasi plyus”ga (PayBox+) o‘tadi (shuningdek, “yo‘qotishlarni minimallashtiruvchi” va “xavfni minimallashtiruvchi” ham mavjud). Hozirda omonatni sug‘urtalovchi faqat sug‘urtalangan depozitlar bo‘yicha sug‘urta da’volarini to‘lash uchun mas’ul bo‘lsada, endi u yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bank inqirozlarining oldini olish uchun muayyan hal qilish funksiyalari kabi qo‘shimcha mas’uliyatlarga ega bo‘ladi.
Deputatlarning fikricha, mazkur qonun loyihasining qabul qilinishi bank tizimi barqarorligini ta’minlash, aholi va tadbirkorlar mablag‘larini saqlash, ularga “banklar yopilgan taqdirda mablag‘larini yo‘qotishdan qo‘rqmasdan” o‘z faoliyatini yuritish imkonini beradi va muhimi, “xalqning bank tizimiga ishonchini mustahkamlaydi”.
Otabek Bakirov, shuningdek, fuqarolarning o‘z karta va omonatlaridan boshqa banklardagi o‘zining karta va omonatlariga pul mablag‘larini bepul o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘lishini taklif etdi (JSHSHIRga bog‘langani uchun bu texnik jihatdan imkonli). “Bu nafaqat ertaga qonun kuchga kirgandan keyingi stresslarni yumshatadi, banklar o‘rtasida omonatlar uchun raqobatni ham kuchaytiradi”.
