Fitch Ratings xalqaro reyting agentligi O‘zbekistonning xorijiy valyutadagi suveren kredit reytingini barqaror prognoz bilan VV- darajasida tasdiqladi, deyiladi agentlikning 23-avgustdagi press-relizida.
YAIM ma’lumotlarini qayta ko‘rib chiqish
Avvalroq O‘zbekistonda kuzatilayotgan iqtisodiyot hajmini baholash maqsadida Xalqaro valyuta jamg‘armasi boshchiligida tadqiqot o‘tkazilgandi. Unga ko‘ra, o‘tgan yili O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti hajmi 1,192 kvadrillion so‘mni tashkil etib, 101,6 milliard AQSh dollariga teng bo‘lgan. Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, qayta ko‘rib chiqishdan oldin YAIM 1,066 kvadrillion so‘mni tashkil etgan. Kuzatilmaydigan iqtisodiyotni hisobga olish nominal ko‘rsatkichning 11,8 foizga oshishiga olib keldi, bu qo‘shimcha 125,6 trillion so‘mni (10,7 milliard dollar) tashkil etdi.
Fitch`ning ta’kidlashicha, o‘tgan yilgi budjet taqchilligi bo‘yicha boshlang‘ich pozitsiya nominal YAIMning yuqoriligi tufayli YAIMning 0,5 foiziga yaxshilanganiga qaramay, hukumat o‘zining “rejalashtirilgan fiskal tuzatishlari”ni yumshatish niyatida emas.
Konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligi (shu jumladan, budjetdan tashqari hisobvaraqlar, O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi va tashqi manbalardan moliyalashtiriladigan xarajatlar) 2023-yildagi maqsadli ko‘rsatkichdan 2,5 foiz punktga ortda qolganidan keyin birinchi chorakda yalpi ichki mahsulotning yillik hisobidagi 0,1 foiziga oshdi.
Fitch 2023-yildagi 4,9% ga nisbatan yillik taqchilligi 4,2% bo‘lgan ikkinchi chorakda fiskal balansning yaxshilanishini prognoz qilmoqda, ammo maqsadli ko‘rsatkichdan 0,7 foiz punktga yuqori (yaqinda YAIMni qayta ko‘rib chiqishni hisobga olmaganda).
“Biz taqchillik 2025-yilda yalpi ichki mahsulotning 3,4 foizigacha qisqarishini prognoz qilyapmiz, bu 2024-yil may oyida energiya tariflarini liberallashtirish samarasini qisman aks ettiradi, bu qarz bo‘yicha foizlarni to‘lash xarajatlarining yanada o‘sishini kompensatsiya qiladi va 2026-yilda 3 foizgacha pasayadi, bu hali ham VV reytingi 2,4% bo‘lgan mamlakatlar uchun median qiymatdan yuqori”, — deyiladi press-relizda.
Davlat qarzining past darajasi
Reyting agentligi 2023-yilda 2 foiz bandga — 32,5 foizgacha o‘sgan davlat qarzining YAIMga (shu jumladan, tashqi kafolatlar) nisbati barqaror bo‘lishini va 2026-yil oxiriga kelib 32,1 foizni tashkil etishini kutmoqda, bu VV reytingiga ega mamlakatlar uchun o‘rtacha 53,6 foiz qiymatdan ancha past. Davlat qarzining qariyb 90 foizi xorijiy valyutada nominatsiyalangan, biroq tashqi qarzning o‘rtacha qaytarish muddati ancha uzoq — 9,2 yil bo‘lib, ularning 87 foizi imtiyozli hisoblanadi.
Davlat depozitlari sezilarli bo‘lib, 2024-yil birinchi choragi oxirida YAIMning 13,1 foizini tashkil qiladi, ammo 2020-yil oxirida YAIMning 26,5 foizidan past. Fitch 2026-yil oxiriga kelib ular 10 foizgacha pasayishini bashorat qilmoqda.
Agentlik tahlilchilari O‘zbekistonning davlat moliyaviy boshqaruvini mustahkamlash borasidagi taraqqiyotini, jumladan, tasdiqlangan loyihalar 2023-yil oxiriga kelib YAIMning 20 foizigacha o‘sgan davlat-xususiy sheriklik tavakkalchiliklari va davlat korxonalarining kafolatlanmagan qarzi (YAIMning 25,6 foizi, shu jumladan, davlat banklarining xususiy tashqi qarzi) monitoringini qayd etdi.
YAIMning o‘sish tendensiyasi
Birinchi chorakda O‘zbekiston iqtisodiyoti 6,4 foizga o‘sdi, bunga investitsiyalarning o‘sishi va real ish haqining 8,6 foizga yuqorilashi sabab bo‘ldi va agentlik butun yil davomida yalpi ichki mahsulotning 6,2 foizga o‘sishini (2023-yilda 6,3 foiz), shuningdek, fiskal konsolidatsiya (davlat budjeti taqchilligi va qarz darajasini kamaytirish choralari) va investitsiyalarning “sovishi”ni pastroq inflatsiya tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi sababli 2026-yilda yalpi ichki mahsulotning o‘rtacha 5,5 foizgacha o‘sishini kutmoqda.
Ushbu o‘sish sur’atlari BB mamlakatlari uchun 2026-yildagi o‘rtacha qiymatdan 3,5% ga yuqori, shuningdek, aholining yillik 2 foizlik o‘sishi bilan mustahkamlangan.
Agentlik O‘zbekistonning Rossiyaga sezilarli darajada iqtisodiy qaramligini ta’kidlaydi: bu eksportning 13 foizi va importning 21 foizini tashkil qilishda namoyon bo‘ladi, jarayon o‘tgan yilgi Rossiya gazini import qilishni boshlash to‘g‘risidagi bitim bilan yanada kuchaydi, ammo O‘zbekiston G‘arb sanksiyalariga rioya qilishni ta’minlashda hamkorlikni davom ettirmoqda.
Fitch O‘zbekistonga sof to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar YAIMning 2,5 foizigacha o‘sishini taxmin qilmoqda, bu, ayniqsa, energetika sektorida kuchli investitsiya oqimini aks ettiradi. Oltin-valyuta zaxiralari 2026-yilda 7,8 oylik importni qoplash imkonini beradigan darajagacha qisqarishi kutilmoqda, bu 2023-yildagi ko‘rsatkichdan (8,8 oy) past. Ammo bu ko‘rsatkich 4,5 oy ichida BB reytingiga ega mamlakatlar uchun o‘rtacha qiymatdan sezilarli darajada yuqori bo‘ladi.
Islohotlar va boshqaruvdagi taraqqiyot
Fitch`ning ta’kidlashicha, so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlarda sezilarli yutuqlarga erishildi, jumladan, o‘tgan yili “Ipotekabank” xususiylashtirildi va 2023-yil oktabr oyida kompaniyalar uchun va 2024-yil may oyida aholi uchun gaz va elektr energiyasi narxlari oshirildi.
Qolgan ikkita yirik bank — “Asakabank” va “O‘zsanoatqurilishbank”ni (SQB) xususiylashtirish rejalari ilgari surilmoqda. O‘zbekiston Jahon bankining boshqaruv sifati indikatorlari 2020-yildan buyon 9,6 foiz bandga yaxshilanganini namoyish etdi va Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish bo‘yicha muzokaralar tezlashdi.
Davlat tomonidan subsidiyalangan direktiv kreditlashning ulushi (kredit oluvchilar o‘rtasida resurslarni taqsimlash bilan bog‘liq banklar faoliyatiga davlatning ta’siri) iyun oyida 2023-yil oxiriga kelib 17 foizdan 12 foizgacha pasaygan bo‘lsa ham, umumiy hajmning 28 foizini tashkil etmoqda, bu esa pul-kredit siyosati transmissiyasini yomonlashtirmoqda, deyiladi hisobotda.
Nisbatan yuqori inflyatsiya
Aprel oyida energiya narxlari oshishi tufayli inflyatsiya iyul oyida 8,1 foizdan 10,5 foizgacha ko‘tarildi, ammo bazaviy inflyatsiya pasayish tendensiyasiga ega (bu yil 2,6 foiz band), uy xo‘jaliklarining inflyatsion kutilmalari ham 2023-yil oxirida 13,6 foizdan hali ham yuqori 12 foizgacha pasaydi.
Fitch 2024-yilda o‘rtacha inflyatsiyani 9,5 foiz, 2025-yilda 8 foiz va 2026-yilda 5,8 foiz darajasida prognoz qilmoqda, bu O‘zbekiston Markaziy bankining inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichidan 5 foizga yuqori.
Iyul oyida Markaziy bank asosiy stavkani 2023-yil mart oyidan beri birinchi marta 13,5 foizgacha pasaytirdi va agentlik neytral real foiz stavkasiga muvofiq 3 foiz atrofida yanada yumshatishni kutmoqda.
Neytral stavka deganda foiz stavkasining shunday darajasi (xususan, Markaziy bankning asosiy stavkasi) tushuniladiki, bunda iqtisodiyot to‘liq bandlik holatida bo‘ladi, inflyatsiya esa maqsadli darajada barqaror ushlab turiladi. Neytral stavkaga pul-kredit siyosatining yo‘nalishini baholash uchun mo‘ljal sifatida, shuningdek, uzoq vaqt oralig‘ida iqtisodiyotda foiz stavkalarining o‘rtacha darajasining mo‘ljali sifatida qaraladi.
Barqaror bank sektori
Fitch 2024-yil iyun oyida kapital rentabelligi 11% bo‘lgan O‘zbekiston bank sektorini o‘rtacha daromadli deb baholaydi. Agentlik, shuningdek, muammoli kreditlarning tartibga solish koeffitsiyenti ancha past, ya’ni 4 foizni tashkil qiladi, ammo amaldagi muammoli kreditlar sezilarli darajada yuqori (2023-yil oxirida sektor kreditlarining 10 foizdan ortig‘i) deb hisoblaydi.
Makroprudensial siyosatning qat’iylashtirilishi aholi kreditlarining keskin o‘sishi tufayli 2023-yil avgust oyida eng yuqori ko‘rsatkich — 27 foizdan iyun oyida kreditlashning o‘sishini 18,5 foizgacha pasaytirishga yordam berdi. Depozitlarning dollarlashuv koeffitsiyenti 2021-yildan boshlab 9 foiz bandga pasaydi — iyun oyida 30 foizgacha. Shu bilan birga, kreditlarning dollarlashuvi yanada sekinlik bilan — 42,1 foizgacha pasaymoqda.
Shunday qilib, reyting O‘zbekistonning nisbatan past davlat qarzi, sezilarli fiskal va tashqi buferlar, yalpi ichki mahsulotning yuqori o‘sishi va iqtisodiyotni liberallashtirish bo‘yicha islohotlarning rivojlanishi bilan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu omillar aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YAIMning pastligi, boshqaruvning zaifligi, ammo yaxshilanishi, xomashyoga va moliyaviy dollarlashuvga yuqori qaramlik, shuningdek, iqtisodiyotda davlatning katta va raqobatbardosh emasligi, garchi qisqarib borayotgani bilan muvozanatlashadi.
