Surxondaryo viloyati Boysun tumanidagi “Mustaqillikning 25 yilligi” gaz koni (M-25) qudug‘idagi avariya burg‘ilash ishlari bo‘yicha mutaxassislar aybi bilan sodir bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Bu haqda “Gazeta.uz”ga vaziyatdan xabardor manba ma’lum qildi.
2-sentabrga o‘tar kechasi O‘zbekiston Favqulodda vaziyatlar vazirligi 1-sentabr kuni soat 15:17 da 604-quduqda burg‘ilash ishlari vaqtida “texnologik jarayon buzilishi” tufayli vodorod sulfid (vodorod sulfidi) sizib chiqqani haqida xabar berdi.
Prezident topshirig‘iga binoan 2-sentabr kuni voqea joyiga bosh vazir o‘rinbosari Achilbay Ramatov, favqulodda vaziyatlar vaziri, general mayor Abdulla Qo‘ldoshev, energetika vaziri Jo‘rabek Mirzamahmudov, Surxondaryo viloyati hokimi Ulug‘bek Qosimov va “O‘zbekneftgaz” kompaniyasi boshqaruvi raisi Bahodirjon Sidiqov tashrif buyurdi.
Vaziyat bilan tanish bo‘lgan manba voqea sodir bo‘lgan kuni nima bo‘lganini ma’lum qildi.
“U yerda anchadan beri muammolar bor edi. Preventor (qurilma burg‘ilash paytida quduq og‘zini to‘liq germetizatsiya qilish uchun xizmat qiladi, qurilma burg‘ilash ishlarini olib borish uchun majburiy hisoblanadi) gazni o‘tkazib yubordi. 1−2 hafta oldin xizmatlardan ko‘rsatmalar bor edi. So‘nggi bir necha kun ichida burg‘ilash eritmasida gazlar topildi. Shundan so‘ng gaz favvorasi paydo bo‘ldi,” — dedi u.
“Bu xodimlarda kuchli yo‘tal va nafas olishning qiyinlashishiga olib keldi. Aytishlaricha, burg‘ilash kompaniyasining bir necha xodimi (ikki xodimning kasalxonaga yotqizilgani haqida Boysun kasalxonasida “Gazeta.uz”ga xabar berilgan — tahr.) va yaqin atrofdagi qishloq aholisi orasida zaharlanganlar bor. Yaxshiyamki, o‘lim bo‘lmadi. Quduqning og‘zida vaziyat unchalik yomon emas, preventor butun, faqat uskunalar singan degan ma’lumotlar bor,” — dedi u.
Suhbatdoshning aytishicha, gaz sizib chiqishi sababli yaqin atrofdagi aholi punkti va kon ishchilari to‘liq evakuatsiya qilingan.
Uning ta’kidlashicha, M-25 gaz konida g‘ayritabiiy yuqori qatlam bosimi (suvga, neftga, g‘ovak bo‘shliqda mavjud bo‘lgan gazga ta’sir qiluvchi bosim) 1963-yil dekabr oyida gaz va vodorod sulfid ajralib chiqishi bilan bog‘liq shunga o‘xshash avariya sodir bo‘lgan O‘rtabuloq gaz konidagiga qaraganda ikki baravar ko‘p. O‘shanda gaz alangasi ikki yilu to‘qqiz oydan ko‘proq yonib turgan va termoyadro portlashi yordamida o‘chirilgan.
“Bir tomondan ular yaqinroq kelib, blokirovka qiluvchi armaturani o‘rnatishlari kerak edi. Ammo bu juda xavfli, chunki vodorod sulfidning konsentratsiyasi o‘limga olib keladi. Boshqa tomondan, uni yoqish mumkin, ammo keyin yaqinlashish ancha qiyin bo‘ladi. Konni qo‘ldan chiqardik deb bo‘lmaydi. Bu bir necha o‘nlab quduqlardan biri xolos, agar yuzlab bo‘lmasa,” — deya izoh berdi manba.
Uning so‘zlariga ko‘ra, sodir bo‘lgan baxtsiz hodisada burg‘ilash eritmasining ko‘rsatkichlarini kuzatmagan burg‘ilovchilar aybdor bo‘lishi mumkin.
“Har qanday suyuqlik kabi burg‘ilash eritmasi ham quduq tiqiniga uning zichligiga to‘g‘ri proporsional bo‘lgan qarshi bosimni hosil qiladi. Burg‘ilash eritmasining zichligini oshirish uchun (tegishli tarzda tubga bosim) og‘irlashtiruvchi komponentlar qo‘llaniladi. M-25 da burg‘ilash eritmasining zichligi talab etilgan ko‘rsatkichlardan past bo‘lgani va ba’zi nazorat-o‘lchov asboblari nosoz holatda bo‘lgani sababli favvoralanish boshlandi”, — deydi manba.
Suhbatdoshning ta’kidlashicha, avariya sodir bo‘lgan kuni quduqdan 500 metr masofada analizatorlar vodorod sulfid miqdorini 27,8 mg/m3 darajasida ko‘rsatgan, bu ishchi hududdagi havodagi vodorod sulfidning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasidan (REM) deyarli uch baravar yuqori (10 mg/m3). O‘zbekistonning aholi punktlari havosidagi vodorod sulfidning ruxsat etilgan cheklangan konsentratsiyasi 0,008 mg/m3 (SN245) ni tashkil qiladi, ammo rasmiylar yaqin atrofdagi hududlar havosidagi ko‘rsatkich haqida ma’lumot bergani yo‘q.
“Bu xodimlarda kuchli yo‘tal va nafas olishning qiyinlashishiga olib keldi. Aytishlaricha, burg‘ilash kompaniyasining bir necha xodimi (ikki xodimning kasalxonaga yotqizilgani haqida Boysun shifoxonasidan “Gazeta.uz”ga xabar berilgan — tahr.) va yaqin atrofdagi qishloq aholisi orasida zaharlanganlar bor. Yaxshiyamki, o‘lim holatlari bo‘lmadi. Quduqning og‘zida vaziyat unchalik yomon emas, preventor butun, faqat uskunalar singan degan ma’lumotlar bor”, — dedi u.
Qayd etilishicha, yaqin kunlarda “O‘zbekneftgaz” kompaniyasining Ochiq neft va gaz favvoralarining oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha O‘zbekiston harbiylashtirilgan qismi xodimlari avariya holatlarini bartaraf etishga kirishishlari kerak. Yordam uchun AQSh, Rossiya va Yaponiyadan bunday avariyalarni bartaraf etish bo‘yicha xorijiy mutaxassislar jalb qilinishi mumkin.
Tahririyatning neft-gaz sohasidagi yana bir manbasi gaz-neft-suv (GNS) namoyon bo‘lishi “o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, avval “uning alomatlari kuzatiladi,” shuning uchun buni sezgan xodimlar zudlik bilan choralar ko‘rishlari kerak.
GNS oldidan quyidagi alomatlar kuzatiladi:
Quduqdan chiquvchi gaz hajmi oshishi. Quduqdan chiquvchi gazning hajmi keskin ko‘payishi va gaz pufaklarining ko‘rilishi GNSni ko‘rsatuvchi asosiy alomatlardan biri;
Quduq bosimining keskin o‘zgarishi. Qatlam bosimining keskin o‘zgarishi yoki keskin tushib ketishi GNS holatiga ishora qiladi. Bu burg‘ilash jarayonida bosimning nazoratdan chiqishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin;
Burg‘ilash eritmasi miqdorining yoki xususiyatlarining o‘zgarishi. Burg‘ilash eritmasi miqdorining tushishi, rangining o‘zgarishi yoki quvvatining kamayishi, eritmaga gaz, neft yoki suv aralashganidan darak beradi;
Quduqdan chiquvchi neft yoki gazning to‘satdan ko‘payishi. Quduqdan odatdan tashqari miqdorda neft yoki gaz chiqishi hamda burg‘ilash eritmasi bilan birga ularning aralashmasi yuzaga kelishi GNSning aniq alomati;
Quduqdan chiquvchi qatlamning tarkibidagi o‘zgarishlar. Quduqdan chiquvchi qatlamning kimyoviy yoki fizik tarkibida keskin o‘zgarishlar kuzatilishi.
Uning so‘zlariga ko‘ra, u ishchilarni aybdor deb hisoblamaydi, chunki u yerda qanday bosim bo‘lgani va u yerda o‘rnatilgan uskunalar unga bardosh bera olishi noma’lum. Ammo bunday kompaniyalar tuzilmasida ish haqining kechikishi va ko‘plab mutaxassislarning ishdan bo‘shatilishini hisobga olib, inson omilini inobatga olmaslik mumkin emas, dedi u.
Mutaxassisning fikricha, bunday holat bitta quduqda kuzatiladi, agar u bir qatlamda joylashgan bo‘lsa, boshqa quduqlarda ham bosim keskin oshishi mumkin.
“Endi bu quduqni yopish uchun uning yonida 3−4 ta quduq qazib, yoqib qo‘yish, keyin asosiy quduqqa favvora armaturasini o‘rnatib, qolganlarini asta-sekin yopib qo‘yish mumkin. Lekin bu vaqt talab qiladi, bunday sharoitda ishlash mumkin emas,” — dedi u.
“Gazeta.uz” bir necha bor Energetika vazirligi, “O‘zbekneftgaz”, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi qo‘mitasi matbuot xizmatlariga so‘rovlar yubordi, biroq izoh ololmadi. Tahririyat, shuningdek, O‘zbekiston Bosh prokuraturasidan tergovga qadar tekshiruv o‘tkaziladimi yoki jinoyat ishi qo‘zg‘atiladimi, deb so‘radi.
M-25 loyihasi to‘g‘risida
Surhan Gas Chemical Operating Company zavodlari va boshqa obyektlari, shuningdek, Eriell va Enter Engineering obyektlari joylashgan hududning sun’iy yo‘ldosh tasvirlari.
M25 koni hozirgi vaqtda O‘zbekistonda hali o‘zlashtirilmagan eng yirik gaz konidir. Gaz zaxiralari 150 milliard kub metrdan ortiqni tashkil etadi. Gaz zaxiralarining asosiy qismi tarkibida uglerod dioksidi va vodorod sulfid ko‘p bo‘ladi.
Kondagi birinchi quduq 1975-yilda “O‘zbekneft” birlashmasi tomonidan burg‘ilangan. Keyingi qirq yildan ortiq vaqt davomida konni ishga tushirishning imkoni bo‘lmadi, chunki uning zaxiralari qiyin ajratib olinadi, gaz yuqori oltingugurtli, konning o‘zi esa juda murakkab kon-geologik sharoitlar bilan tavsiflanadi. 2006−2008-yillarda Malayziyaning Petronas kompaniyasining jalb qilinishi ham rivojlanish bosqichiga o‘tishga imkon bermadi.
2017-yil aprel oyida O‘zbekiston hukumati investorlar konsorsiumi — Gas Project Development Central Asia (ilgari “Gazprom” va Gazprombank qo‘shma korxonasi), Altmax Holding (Kipr) va “O‘zneftgazqazibchiqarish” bilan “O‘zbekiston mustaqilligi” investitsiya blokida “Mustaqillikning 25 yilligi” gaz konini qayta ishlash majmuasini qurish bilan birga razvedka qilish va o‘zlashtirish bo‘yicha mahsulot taqsimotiga oid bitim imzoladi.
Butun majmuaning qiymati 5,8 milliard dollarga baholangan. Gaz-kimyo majmuasining qiymati 2,9 milliard dollarni tashkil etgan (2021-yil aprel oyida loyiha 2 milliard dollarga baholangan). Majmua yiliga 5 milliard kub metr gaz qazib olish va qayta ishlash quvvatiga ega bo‘ladi.
Loyiha 35 yil muddatga MTB shartlari asosida amalga oshiriladi, operator Surhan Gas Chemical Operating Company xorijiy korxonasi hisoblanadi. Burg‘ilash ishlarini Eriell kompaniyasi, gazni qayta ishlash zavodi, infratuzilma obyektlari, gazni yig‘ish, tayyorlash va yetkazib berish tizimlarini loyihalashtirish, uskunalar yetkazib berish va qurish ishlarini “tayyor holda topshirish” sharti bilan Enter Engineering kompaniyasi amalga oshiradi.
VEB.RF va “Gazprombank” 2021-yilda “Mustaqillikning 25 yilligi” koni ga Rossiya texnikasini eksport qilish uchun 900 million dollar miqdorida kredit ajratgan.
2023-yilning noyabr oyi holatiga ko‘ra, konni o‘zlashtirish uchun 1,45 mlrd dollar investitsiya kiritildi, 20 ta quduqda burg‘ilash ishlari yakunlandi, 11 ta gaz qudug‘i muvaffaqiyatli sinovdan o‘tkazildi. Poydevor ishlari va metall konstruksiyalar qurilishi deyarli yakunlandi.
Gazni qayta ishlash zavodida gazni qazib olish va qayta ishlashdan tashqari, oltingugurtni donadorlash va qotirish qurilmasi o‘rnatilgan bo‘lib, u suyuq oltingugurtni ikkita mumkin bo‘lgan konfiguratsiyada qattiq oltingugurtga aylantirish uchun mo‘ljallangan: donador oltingugurt (sotish uchun) va komli oltingugurt (saqlash uchun). Ushbu qurilmani GQIZga bevosita tutashgan alohida maydonchada joylashtirish rejalashtirilgan edi. Ishlab chiqarish hajmi yiliga 460 ming tonnaga baholangan.
Loyiha texnologiyasida ta’kidlanishicha, Boysun gazni qayta ishlash majmuasining o‘ziga xosligi qazib olingan xom ashyo (gaz) tarkibidagi kislotali komponentlar — vodorod sulfidi (H2S, ulushi 5,5 foiz metan ulushi 83,85 foiz) va karbonat angidrid (CO2, ulushi 8,3 foiz), kuchli korroziy aralashmalar, ma’lum sharoitlarda po‘lat quvurlari va ular bilan aloqada bo‘lgan asbob-uskunalarga jiddiy xavf tug‘diradigan, shikastlanishi va/yoki yo‘q qilinishi atrof-muhitning ifloslanishi, mahsulot yo‘qotilishi, moddiy zarar va boshqa salbiy oqibatlarga ega.
Bugungi kunda “O‘zbekneftgaz” Surhan Gas Chemical Operating Company’ga egalik qiluvchi Gonkongning Surhan Investments Limited kompaniyasining 20 foiziga egalik qiladi. “Gazeta.uz”ning zarar miqdori, loyiha qiymati o‘zgarishi ehtimoli va uni ishga tushirish muddatlari haqidagi so‘roviga javoban kompaniya ma’lumotlarga ega emasligini ma’lum qildi.
O‘tgan yilning fevral oyida Surhan Gas Chemical Operating Company Surhan Investments Limited kompaniyasi kelishuv bo‘yicha benefitsiarlar tadbirkor Baxtiyor Fozilov (Eriell, Enter Engineering, Saneg bilan birga Gazli gaz omborining asosiy benefitsiari va boshqa ko‘plab loyihalarga aloqador) va rossiyalik tadbirkor Andrey Filatov (Rossiya shaxmat federatsiyasi prezidenti va ikkita yirik transport-logistika kompaniyasi hammuallifi) ekanligini ma’lum qildi.
