O‘zbekistonda suyultirilgan tabiiy gaz (STG, asosan, propan) narxi oshishi davom etmoqda. Aprel oyidan buyon uning birjadagi qiymati ikki baravar — 4,59 million so‘mdan 9,28 million so‘mgacha ortdi. “Gazeta.uz” yonilg‘i narxining oshishi sabablarini tushunishga harakat qildi.
Respublika tovar-xom ashyo birjasi (UzEx) gazetasining xabar berishicha, yanvar oyida propanning o‘rtacha narxi bir tonnasi uchun 7,07 million so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, aprelda savdoga qo‘yilish hajmining o‘sishi fonida bir tonna uchun 4,6 million so‘mgacha pasaydi.
Narxlar dinamikasining ushbu mahsulotning savdoga qo‘yilish va sotish hajmi dinamikasi bilan bevosita bog‘liqligi ko‘rindi, ya’ni sotish uchun chiqarilgan hajm pasayganda, kotirovkalar o‘sdi.
11-sentabr yakunida birjadagi narx bir tonna uchun 9,28 million so‘mga, yoqilg‘i quyish shoxobchalarida esa litri uchun 7 ming so‘mgacha ko‘tarildi.
Surxondaryoning Boysun tumanidagi yoqilg‘i quyish shoxobchasi egalaridan biri “Gazeta.uz"ga so‘nggi oylarda narxlarning keskin oshgani ta’minotning kamayishi bilan bog‘liqligini tasdiqladi. Xususan, Qashqadaryodagi Muborak gazni qayta ishlash zavodi, uning so‘zlariga ko‘ra, so‘nggi 6−7 oyda birjaga propan qo‘yishni to‘xtatgan.
“Bu zavod ishlayotgan paytda har kuni savdoga 200 tonna, 500 tonna, hatto 1000 tonna chiqarardi. Muborak zavodi („O‘zbekneftgaz“ tarkibiga kiradi) va yana bir zavod anchadan beri savdoga qo‘ymayapti, ba’zan ular 1−2 kun davomida qanchadir hajmlarni chiqarishi, keyin yana yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Uzbekistan GTL kuniga 75, 100, 135 tonna taklif qilmoqda. Shuningdek, 50, 100, 200 tonna sotuvchi Uz Gas Energy kompaniyasi (KTYADR ma’lumotlaridan tashqari, tarmoqda uning faoliyati to‘g‘risida ma’lumot yo‘q) ham bor. Eng ko‘p sotuvchi — bu „Lukoyl“”, — deydi tadbirkor.
KTYADR ma’lumotlariga ko‘ra, Uz Gas Energy 2023-yil yanvarida ro‘yxatga olingan. Qattiq, suyuq va gazsimon yonilg‘i va shunga o‘xshash mahsulotlarning ulgurji savdosi bilan shug‘ullanadi. Ta’sischilari Farrux Abdullayev va Nodirjon Jalolov. Orginfo.uz ma’lumotlariga ko‘ra, Farrux Abdullayev shu yil boshida Activ Finance Group (qahva, choy, kakao va ziravorlar ulgurji savdosi), Profit Store (eng yirik oziq-ovqat mahsulotlari distribyutori), Binket Group (shkaf mebellari va ichki eshiklar ishlab chiqarish fabrikasi), Gold Dried Fruits Export (Orient kompaniyalar guruhi tarkibiga kiruvchi agroholding), Investment Group BMK (temiryo‘l lokomotivlari va harakat tarkibi ishlab chiqarish) kabi kompaniyalar aksiyalariga egalik qilgan.
Nodirjon Jalolov bungacha neft-gaz va neft-kimyo (qazib chiqarish, quvur transporti, neft va gazni qayta ishlash) tarmoqlarida xizmat ko‘rsatuvchi “Maxsusenergogaz” kompaniyasi raisining birinchi o‘rinbosari lavozimida ishlagan. Bu yil boshida u qattiq, suyuq va gazsimon yonilg‘ilarning ulgurji savdosi bilan shug‘ullanuvchi Mercury Energy kompaniyasi asoschisi bo‘ldi.
UzEx gazetasiga ko‘ra, 2023-yilning birinchi choragi (yanvar-mart) yakunlariga ko‘ra, LUKOIL Overseas Supply and Trading kompaniyasining ulushi 2022-yilga nisbatan 76 foizdan 65 foizga kamaygan. Bu yangi sotuvchilarning paydo bo‘lishi va boshqa zavodlardan takliflar hajmining oshishi bilan bog‘liq bo‘lgan.
O‘shanda ikkinchi o‘rinni 24 foizlik ulush bilan “O‘zbekneftgaz” kompaniyasi egallagan bo‘lib, uning tarkibiga bir qator boshqa suyultirilgan gaz sotuvchilari ham kiradi.
Suyultirilgan gaz birja bozoriga nisbatan yaqinda kirganiga qaramay, SEG Tasco (Saneg'ga tegishli FNQIZ yonilg‘isi) bozorda 7 foizlik ulush bilan uchinchi o‘rinni egallashga muvaffaq bo‘ldi. Propan sotish hajmining qisqarishi tufayli Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasining ulushi 1 foizni tashkil etdi.
Joriy yilning yanvar-aprel oylari natijalariga ko‘ra, “Lukoyl” ulushi 63 foizgacha kamaygan. Yangi Uz Gas Energy kompaniyasi 14 foiz bilan ikkinchi o‘ringa ko‘tarilgan. “O‘zbekneftgaz"ning pozitsiyasi pasayishda davom etgan — 8 foiz. Uzbekistan GTL o‘z ulushini 4 foizga, Sho‘rtan GKM esa 2 foizga oshirgan.
Yanvar-aprel oylarida o‘rtacha oylik sotish hajmi 25,5 ming tonnani tashkil etgan.
Shu bilan birga, garchi o‘tgan yilning birinchi choragida ko‘rsatkich 8 foizni tashkil etgan bo‘lsa ham, Toshkent 27 foizlik ulush bilan propan iste’moli bo‘yicha mutlaq yetakchilar qatoridan joy oldi. Keyingi o‘rinlarda Samarqand — 22 foiz (24 foiz) va Qashqadaryo — 11 foiz (22 foiz) viloyatlari.
Yoqilg‘i quyish shoxobchasi egasining so‘zlariga ko‘ra, LUKOIL’dan gaz sotib olayotganda xaridorlar 12% QQS to‘laydi. Bundan tashqari, ular aksiz solig‘i, foyda solig‘i va transport xarajatlarini ham qoplaydi.
“Birjada propanning har bir kilogrammi 8 ming so‘mdan bo‘lsa ham, oxir-oqibat soliq va boshqa xarajatlar bilan birga 10 ming so‘mga chiqadi… Keyin yana bir muammo bor. „Lukoyl“ birjaga 700 tonnadan ortiq propan sotmoqda, ammo bu gaz hali mavjud emas. Agar bugun sotib olsam, zavoddan yonilg‘ini olish uchun 10−20 kun kutishim kerak”, — deb tushuntirdi u.
Suhbatdoshning ta’kidlashicha, allaqachon birjada katta hajmdagi gazni sotib olib, keyin uni ikkilamchi bozorda naqd pulga sotadigan vositachilar paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Xususan, bitta xaridor kuniga 20 tonna (oyiga 400 tonna) sotib olsa, oddiy gaz quyish shoxobchasi bu hajmni ikki yilda sotadi, deydi u.
Tadbirkor, shuningdek, propan bilan bog‘liq vaziyatning sabablari haqida mutasaddilarning tushuntirishlari yo‘qligini ta’kidladi.
Avgust oyi boshida Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi vaziyatni o‘rganayotgani haqida xabar bergan edi. O‘shanda tashkilot narxlarning ehtimoliy oshishini prognoz qilgani va bu haqda regulyatorni (Energetika vazirligi) 15-iyul kuni xabardor qilganini ma’lum qilgandi.
“Gazeta.uz"ning 10-sentabrdagi so‘nggi so‘roviga javoban qo‘mita propan bilan bog‘liq barcha ishlarni o‘rganib chiqqanini va vaziyatni yumshatish bo‘yicha hukumat va nazorat qiluvchi organlarga takliflar yuborganini bildirgan.
“Gazeta.uz” manbasining xabar berishicha, bugungi kunda ishlab chiqarilayotgan propanning asosiy qismi aholiga yetkazib berilmoqda. 1-avgust holatiga ko‘ra, 4,27 million iste’molchi gaz ta’minoti bilan ta’minlangan bo‘lsa, 3,66 million nafari suyultirilgan gazni (propan) gaz ballonlarida oladi.
Hozirgi muammoning asosiy omili — ishlab chiqarishning qisqarishi va “ko‘k yoqilg‘i” importining ko‘payishi ortidan kelib chiqqan gaz tanqisligi. Bunday sharoitda hukumat avvalo aholiga, keyin esa haydovchilarga propan yetkazib beradi.
Suhbatdoshning ta’kidlashicha, qo‘mita tomonidan regulyatorga taqdim etilgan ma’lumotnomada propan miqdorining qisqarishi, shuningdek, narxlarning oshishi bo‘yicha prognozlar mavjud. Shuningdek, unda Rossiya ichki bozoridagi vaziyat va boshqa omillar tufayli O‘zbekistonning propanga bo‘lgan talabini qondira olmasligi ko‘rsatilgan. Iyul oyida “Vedomosti” gazetasi RFda suyultirilgan uglevodorod gazlarining (SUG — propan, butan, izobutan va boshqalar) ulgurji narxlari o‘tgan kuzdan beri maksimal darajaga yetganini yozgan edi.
Turkmaniston gaz importiga muqobil sifatida taklif qilingan edi.
Ta’kidlash kerakki, birjada propan narxi Ai-80 benzini kotirovkalariga yaqinlashgan. Biroq noyabr-dekabr oylaridan boshlab Buxoro neftni qayta ishlash zavodi bosqichma-bosqich Ai-91 va undan yuqori benzin ishlab chiqarishga o‘tishni, 2025-yil boshidan esa Ai-80 dan butunlay voz kechishni rejalashtirmoqda.
Ma’lumotnomada talab fonida yil oxirigacha benzin narxi 1 dollarga (MBning 13-sentabrdagi kursi bo‘yicha — 12 741 so‘m) oshishi kutilayotgani prognoz qilingan.
“Gazeta.uz” Energetika vazirligi va “O‘zbekneftgaz"ga propan bilan bog‘liq vaziyatga izoh berish bo‘yicha so‘rovlar yubordi, biroq xabar e’lon qilingan vaqtgacha javob olmadi.
Yetti oy davomida O‘zbekistonda gaz qazib olish 26,15 milliard kub metrni tashkil etdi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 4,8 foizga yoki 1,3 milliard kub metrga kam.
2023-yilda O‘zbekiston eksport qilganidan ko‘proq gaz import qildi. Yetkazib berishdagi farq 165 million dollardan oshdi (joriy yilning yetti oyi yakunlariga ko‘ra — allaqachon 568,1 million dollar). “Gazeta.uz” mamlakat ichidagi ulkan gaz zaxiralariga qaramay, bu holatga olib kelgan omillarni tahlil qilgandi.
