Toshkentdagi Yangi O‘zbekiston universitetida 16-oktabr kuni Markaziy Osiyo universitetlari forumi bo‘lib o‘tdi. Forum doirasida O‘zbekiston poytaxtiga bir qator olimlar tashrif buyurdi hamda ularning uchrashuv va ma’ruzalari tashkil etildi. “Gazeta.uz” mehmonlardan biri, iqtisodiyot bo‘yicha 2014-yilgi Nobel mukofoti sovrindori Jan Tirol bilan suhbatlashdi.
Suhbat davomida fransiyalik iqtisodchi davlatning iqtisodiyotdagi roli, monopoliyalar qayerdan paydo bo‘lishi, ularga qarshi qanday kurashish mumkinligi va olimlarning ijtimoiy mas’uliyati haqidagi savollarga javob berdi.
Quyida suhbatni matn shaklida taqdim etamiz.
— Professor Tirol, siz bilan suhbatlashish imkoniga ega bo‘lish men uchun sharaf. Suhbatni boshlashdan oldin ba’zi tushunchalarga oydinlik kiritib olsak, degandim. Siz uchun monopoliya nima?
— Monopoliya — bu bozordagi vaziyatga juda katta ta’sir ko‘rsata oladigan korxona. Bu orqali u narxni oshirsa ham yoki past sifatli mahsulot ishlab chiqarsa ham iste’molchilarini yo‘qotmaydi, chunki boshqa muqobil yo‘q. Mana shu — monopoliya va bu jamiyat uchun yomon. Jamiyat uchun yomon ekaniga ikki sabab mavjud.
Birinchisi, narxlar yuqori yoki sifat past ekani. Ikkinchi sabab esa, monopoliyalar innovatsiyalar bilan ko‘p ham shug‘ullanavermaydi. Chunki ularning hayoti oson. Shundan kelib chiqib, ular innovatsiya qilishlari shart emas, chunki baribir mijozlarini yo‘qotmaydi. Shuning uchun ham monopoliyalarga qarshi siyosat bo‘lishi lozim.
— Turli mamlakatlarning monopoliyaga qarshi organlari monopoliyalarni turlicha aniqlaydi. Masalan, korxonalarni bozordagi ulushiga qarab monopoliya sifatida baholash ko‘p kuzatiladi. Sizningcha, bu o‘lchov to‘g‘rimi?
— Bu — birinchi o‘lchov. Oxir-oqibat, biz iqtisodchi sifatida bilamizki, faqat bozordagi ulushning o‘zigina buni bilish uchun yetarli emas, chunki boshqa korxonalardan yaxshiroq mahsulot yoki xizmat taklif qilib ham bozorda katta ulushga ega bo‘lgan firmalar ham bo‘lishi mumkin. Ularga doimo bosimda ushlab turuvchi raqobat muhiti tahdid solib turadi.
Aksincha, biz bozor ulushi past, lekin juda qudratli korxonalarni ham bilamiz. Men avvalroq platformalar iqtisodiyotini muhokama qilgandim. Misol uchun, sayohat bozorida Booking.com platformasining ulushi 20 foizni tashkil etishi mumkin. Lekin, ayni vaqtda, u o‘zining mijozlari ustidan monopoliyaga ega bo‘lishi ehtimoli mavjud.
Chunki biznes foydalanuvchilari, masalan, mehmonxonalar Booking mijozlariga faqat Booking orqali “yetib borishlari” mumkin. Shu bois, bu murakkabroq masala. Bozordagi ulush birlamchi ko‘rsatkich sifatida foydali bo‘lishi mumkin, lekin korxonaning bozorga ta’sir kuchi haqiqatan ham katta yoki kichikligini faqat yaxshi tahlil orqaligina bilish mumkin.
— Karlos Slim va Bill Geyts o‘rtasida qanday farq bor?
— Bill Geyts, albatta, barcha texnologik tadbirkorlar singari, juda ko‘p innovatsiyalar qilgan. Boshqa milliarderlar ham borki, ularning boyligi asosan hukumat bilan do‘stlik aloqalari yoki boshqa biror imkoniyatdan hosil bo‘ladi. Ular, masalan, ba’zi xomashyo materiallarini yoki shunga o‘xshash narsalarni xususiylashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Albatta, birinchi toifadagilar o‘z boyliklariga ko‘proq loyiq, chunki ular nafaqat o‘zlari uchun qiymat oladi, balki jamiyat uchun ham qiymat yaratadi.
Lekin insoniyat uchun juda ko‘p qiymat yaratgan Bill Geytsdek odam ham, Google ham, Apple va barcha texnologiya kompaniyalari ham monopolist bo‘lishi mumkin, albatta. Ular ham iqtisodiyotga zarar yetkazishi mumkin. To‘g‘ri, ular ajoyib xizmat ishlab chiqyapti, shuning uchun ularning mevasini olishga ham loyiq. Shu bilan birga, ular qoidalar bo‘yicha harakat qilishlari va monopol mavqeini suiiste’mol qilmasliklari kerak.
— Sizningcha, jamiyatda monopoliya qanday paydo bo‘ladi?
— Bu avvalgi savol bilan bog‘liq. Bilasizmi, ba’zi monopoliyalar bunday mavqega munosib bo‘lishi mumkin, chunki ular innovatsiya qiladi, ular butunlay yangi narsalar yaratadi. Ba’zilari esa nomunosib, chunki bunday monopoliyalar qandaydir imkoniyat orqali paydo bo‘lib qolgan yoki siyosatchilar bilan do‘st bo‘lgani tufayli shunday mavqega ega bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun biz monopoliyalarni bir-biridan farqlashimiz kerak. Shuning uchun ham, masalan, AQShda monopoliyalar noqonuniy emas. Monopoliyalarning mavjudligi — qonuniy. Bu yerdagi noqonuniy narsa — hukmron mavqeni suiiste’mol qilish. Bu tushunchalar bir-biridan biroz farq qiladi.
— Bunda davlat tomonidan olib borilayotgan sanoat siyosatining o‘rni qanday?
— Sanoat siyosatida turli rollar mavjud. Masalan, sanoat siyosati orqali fundamental tadqiqotlar o‘tkazish yoki fundamental tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash orqali innovatsiyalarni rag‘batlantirish mumkin. Shuningdek, ta’limni ham, albatta. Bu oddiyroq rol. Lekin bunda ham siz pul samarali ishlatilishi uchun yaxshi davlat boshqaruviga muhtoj bo‘lasiz.
Hukumat nima qilish kerakligini hal qiladigan sanoat siyosatiga ham turli misollar bor. Iqtisodiy faoliyatda kim muvaffaqiyat qozonishi ancha munozarali masala, chunki hukumat nima muvaffaqiyatli bo‘lishi va nima o‘xshamasligini hal qilish uchun yetarlicha ma’lumotga ega bo‘lmasligi mumkin.
Misol uchun, qishloq xo‘jaligi sohasini olaylik. Qishloq xo‘jaligida siz qaysi ekin foydaliyu qaysi biri foydasiz bo‘lishini bilmaysiz. Deylik, suv tanqis bo‘lgan joyda bo‘lsangiz, odamlar uni isrof qilmasliklari uchun suvni narxlash muhim. Odamlar suv tanqis ekanini anglashi uchun narx yetarli darajada baland bo‘lishi ham muhim.
Shundan keyin vaziyat o‘zgara boshlaydi, chunki ekin ekiladigan hududlar ham, ekinlarning turlari ham o‘zgara boshlaydi. Masalan, suv tanqisligi kuchli seziladigan hududlarda fermerlar ko‘p suv talab qilmaydigan ekinlar eka boshlaydi va bu ancha samarali bo‘ladi. Suv ko‘p bo‘lgan hududlarda esa buning farqi yo‘q. Shuning uchun ular boshqa turdagi ekinlarni yetishtiradi.
Ya’ni, bozor mexanizmi juda muhim. Bozor mexanizmi to‘g‘ri signallarni, masalan, suv taqchilligi, uglerod chiqindilari va boshqalar haqidagi signallarni olishingiz uchun kerak. Shuning uchun ham qarorlarni bozor qabul qilishi muhim, ammo bu jarayon hukumat tomonidan suv taqchilligi yoki uglerod narxi bo‘yicha beriladigan to‘g‘ri signallar bilan kechishi lozim.
— Davlatning iqtisodiyotdagi hajmi va monopoliya yuzaga kelishi ehtimoli o‘rtasida bog‘liqlik bormi?
— Ishonchim komil emas. Aytmoqchimanki, masala davlat ishtiroki nega katta ekanida. Deylik, davlatning iqtisodiyotdagi hajmi juda ko‘p davlat korxonalari mavjud bo‘lgani uchun katta bo‘lishi mumkin. Ulardan ba’zilari monopoliya bo‘lishi ham mumkin, chunki monopoliyalar o‘zini himoya qilishni so‘rab turadi.
Yoki davlat bolalarning ta’lim olishiga sarmoya kiritayotgani sababidan iqtisodiyotda katta ulushga ega bo‘lishi mumkin. Bu, albatta, maqbulroq vaziyat. Shuningdek, davlat ijtimoiy (sotsial) bo‘lgani tufayli ham uning iqtisodiyotdagi ishtiroki katta bo‘lishi mumkin. Davlat ishtirokining kattaligi ko‘plab sabablarga, omillarga borib taqalishi mumkin.
Umuman, davlatning iqtisodiyotdagi hajmi va monopoliya hamda tarmoqlardagi monopollashuv darajasi o‘rtasida bog‘liqlik bor, deb shunchaki ayta olmaysiz.
— Bu katta hajmning sababi sanoat siyosati bo‘lsa-chi?
— Yuqorida aytib o‘tganimdek, sanoat siyosatining yaxshi va yomon tomonlari mavjud. Yaxshi tomoni shuki, u innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Ular buni o‘zlari innovatsiyalarni amalga oshirish orqali emas, fundamental tadqiqotlar va talabalardagi ko‘nikmalarni rivojlantirish, shuningdek, boshqa turli siyosatlar orqali innovatsiyalar uchun kerakli muhitni yaratish orqali qiladi. Bu juda yaxshi sanoat siyosati. To‘g‘ri amalga oshirilsa, mamlakat uchun juda foydali bo‘ladi.
Ammo kim muvaffaqiyat qozonishini hal qiladigan sanoat siyosati axborot bilan bog‘liq muammolar tufayli unchalik jozibador emas. Hatto mehribon hukumat ham resurslarni qayerga yo‘naltirishni aniqlashda qiyinchilikka uchrashi mumkin. Misol uchun, siz uglerod chiqindilarini kamaytirmoqchi bo‘lsangiz, vodorodga sarmoya kiritishingiz kerakmi yoki boshqa uglerod izlari bilan bog‘liq loyihalargami? Biz nima ishlashini aniq bilmaymiz, shunday ekan, bu masalada samimiy bo‘lishimiz lozim.
Shuning uchun ham asosan uglerod narxini belgilash orqali uglerodni kamaytirishga rag‘batlar berish yaxshiroq. Uglerodni narxlashimiz, innovatsiyalarni, yashil innovatsiyalarni rag‘batlantirish orqali [iqtisodiy agentlarga] rag‘batlar berishimiz mumkin. Lekin baribir qaror qabul qilish qiyin, chunki biz adashishimiz ham mumkin. Umuman olib aytganda, qanday qilsa to‘g‘ri bo‘lishini hech kim bilmaydi.
— Oddiy fuqaro nuqtai nazaridan monopoliya yaxshi yoki yomon ekanini tushuntirib bera olasizmi? Nega yomon yoki nima uchun yaxshi? Sizningcha, iqtisodiyotning qaysi sohalarida davlat monopoliyaga ega bo‘lishi lozim?
— Yaxshi savol. Iste’molchilarga zarar bo‘ladigan har qanday joyda, masalan, odamlarda qaramlik keltirib chiqaruvchi o‘yinlarda. Bu bilan xususiy sektor shug‘ullansa ham, hukumat buni hech bo‘lmaganda qaramlikni kamaytirish uchun nazorat qilsa, yaxshi bo‘ladi. Alkogol, qaramlik keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan moddalar va hokazo masalalarda ham shunday.
Lekin, umumiy aytganda, davlat ishlab chiqaruvchi bo‘lmasligi lozim — buni tushunish juda muhim. U elektr tarmog‘i yoki temiryo‘l tarmog‘i va shunga o‘xshash narsalarni yaratishi lozim. Shuningdek, davlat xususiy sektor boshqara olmaydigan narsani — huquqiy bazani, qonuniy huquqlarni, qonuniy aniqlikni yaratishi lozim. Bu xususiy sektor uchun juda muhim.
Shular yaratilgach, samaradorlik xususiy sektor tomonidan ta’minlanadi. Hukumat u yerda qilishi kerak bo‘lgan narsa, asosan, raqobat siyosati orqali monopol kuchlarni nazorat qilish hamda raqobat va innovatsiyalar mavjud ekaniga ishonch hosil qilishdir. Mana shu narsa davlat aynan qayerda muhim ekanini ko‘rsatadi. Davlat futbolchi emas, hakamdir. Ha, davlat sanoat o‘yinidagi futbolchi emas. U — hakam. Hakam esa hamma raqobatlasha olishiga ishonch hosil qilishi kerak.
— Qanday qilib davlat sanoat siyosati orqali yaratgan monopoliyalarini yo‘qotishi yoki ularni erkin bozorga qaytarishi mumkin?
— Siz xususiylashtirish haqida gapiryapsiz, to‘g‘rimi?
— Ha.
— Bular qiyin masalalar, chunki biz, xususan, sobiq sovet respublikalarida xususiylashtirish jarayonlari juda noteng sharoitlarda o‘tkazilganini ko‘rdik. Ba’zi yirik korxonalar oligarxlar yoki shunga o‘xshash insonlar qo‘liga topshirildi. Bu — muammo.
Turli xil ehtimoliy ssenariylar mavjud. Agar sizda raqobatbardosh xaridorlar bozori bo‘lsa, siz bunday korxonalarni sotishingiz mumkin. Asosan raqobat yetarli ekanligiga ishonch hosil qilish lozim. Bu faqat bitta yoki ikkita xaridor, degani emas. Raqobat ba’zan chet eldan kirib kelishi mumkin, agar chet elliklar to‘g‘ri narxda sotib olsa, savdo yaxshi bo‘lishi ham mumkin.
Albatta, bu yerda maqsad mamlakatni yoki uning boyliklarini tortib olish emas. Chet elliklar mulkni to‘g‘ri narxda sotib olishi muhim. Yoki bozorda bu narxni to‘lay oladigan mahalliy ishtirokchilar ham bo‘lishi mumkin. Shuningdek, siz korxonalarning ma’lum ulushlarini fuqarolarga berishingiz yoki ulushlarni sotishdan tushgan mablag‘ni tadqiqot, ta’lim va shunga o‘xshash maqsadlarga yo‘naltirishingiz ham mumkin.
Bilasizmi, bu qiyin masala. Chunki siz butun iqtisodiyot davlatga tegishli bo‘lgan nuqtadan boshlayapsiz. Hammasi davlat nazoratida va siz xususiy bozorga o‘tmoqchisiz. Men qattiq regulyatsiya qilinadigan bozor emas, xususiysi tarafdoriman. Oldingizda aktivlarni kimgadir sotishingiz kerak bo‘lgan bosqich bor va ularni qaysidir oligarxga berish yoki o‘z narxidan past bahoda sotish — siz eng xohlamaydigan narsalardan biri. Shu bois siz raqobat muhitini yaratishingiz kerak.
— Monopoliyaga qarshi qonunchilik va rivojlanishga to‘siqlar o‘rtasidagi chegara qayerda?
— Men raqobat rivojlanish uchun yaxshi narsa deb o‘ylayman. Agar siz, masalan, Xitoyga nazar solsangiz, u yerda 1980-yildan beri ancha o‘zgargan narsa bu — korxonalar va hududlar o‘rtasidagi raqobatdir. Bu juda muhim edi.
Siz Janubi-Sharqiy Osiyoda nimalar sodir bo‘lganini ham bilasiz. Masalan, Koreya, Yaponiya, Singapur yoki Tayvanni olaylik. Ikkinchi Jahon urushidan keyin ular juda kambag‘al edi. Keyinchalik esa ular juda yaxshi rivojlangan iqtisodiyotga aylandi. Buning sabablari juda ko‘p. Lekin muhim sabablardan biri — yetarlicha raqobatni ta’minlash edi.
Ba’zida raqobat mamlakatga tashqaridan keladi, ichkaridan emas. Chunki sizda ko‘plab yirik korxonalar mavjud bo‘lishi uchun malaka yetarli bo‘lmasligi mumkin. Lekin ba’zida raqobat, masalan, savdo to‘siqlarini bosqichma-bosqich olib tashlash orqali ham chetdan keladi. Bu orqali siz monopoliyalarni tiyib turasiz. Agar ular yangilik qilmasa, yaxshiroq ishlamasa, yaxshi narx belgilamasa, raqobatda yutqazadi.
— Monopoliyaga qarshi kurash boshqa maqsadlar uchun vositaga aylanib qolmasligi uchun nima qilish kerak?
— Nimani nazarda tutyapsiz?
— Men monopoliyaga qarshi siyosat qaysidir nuqtalarda iqtisodiy o‘sishimizga to‘sqinlik qilishi mumkinligi haqida o‘ylayapman.
— Sizda tanlov bor. Aytmoqchimanki, siz iqtisodiyotingizni butun dunyoga ochishingiz mumkin va shunda raqobat tashqaridan keladi. Yoki siz proteksionistgay aylanasiz va mamlakat ichidagi monopoliyalarga duch kelasiz. Buning oldini olish uchun esa sizga juda kuchli raqobat siyosati kerak bo‘ladi. Bilasizmi, katta ehtimol bilan, sizga ikkalasi ham kerak.
Menimcha, savdo to‘siqlarini olib tashlash juda muhim. Lekin buni asta-sekinlik bilan qilish kerak, toki korxonalaringizda vaqt bo‘lsin. Albatta, O‘zbekiston uchun juda uzoq vaqt o‘tib bo‘ldi.
Ta’kidlab o‘tishim kerak, men O‘zbekiston bo‘yicha ekspert emasman. Ammo siz korxonalaringiz bunga tayyorlanishini istaysiz. Shuningdek, dunyo bozorlariga ochilish bo‘yicha muddatlarga ham amal qilish kerak, ayni vaqtda buni ko‘p kechiktirmaslik kerak. Siz kompaniyalaringiz haqiqatan ham global bozorga qo‘shilishi kerakligini ularga tushuntirishni istaysiz.
Keyinchalik nima sotish kerakligi ustidan qaror qabul qila olmaysiz, chunki bu sizning resurslaringizga bog‘liqligini bilasiz. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yoki sanoat mahsulotlari, xizmatlar bo‘lishi mumkin. Bu mamlakat ichidagi ko‘nikmalaringiz, tabiiy resurslaringiz, imkoniyatlaringizga bog‘liq bo‘ladi. Bular haqida esa sizga bozor ma’lumot beradi, albatta. Lekin, bu yerda eng muhim narsa — kompaniyalaringizni haqiqatan ham takomillashishga majbur qiladigan raqobat qilishga rag‘batdir.
— AQShda vaqti-vaqti bilan texnologik gigantlariga qarshi antimonopol harakatlar bo‘lyapti. Misol uchun, Google kabi kompaniyalarni bo‘lib yuborish kerakmi yoki yo‘qmi, degan bahs-munozaralar bor. Siz bu haqda qanday fikrdasiz?
— Google'ni bo‘lib yuborish, masalan, AT&T'ni bo‘lishdan ko‘ra ancha murakkab. Yodingizda bo‘lsa, AT&T vertikal integratsiyalashgan telekommunikatsiya kompaniyasi edi. O‘sha paytda muammoli nuqta — iste’molchidan provayderga boruvchi tarmoq edi. Uyingizga borgan mis kabel asosiy muammoli nuqta edi, bu simni yana bir marta tortib kelish juda qiyin edi.
Hozir biz buni sun’iy yo‘ldosh orqali qilishimiz mumkin, lekin o‘sha paytda buning imkoni yo‘q edi. Ular qilgan asosiy ish mahalliy tarmoqni ajratib olish bo‘ldi. Ular buni Baby Bells deb atashgan. Keyinchalik shaharlararo va xalqaro qo‘ng‘iroqlar bozorida katta raqobat yuzaga keldi. Ular hozir sizda mavjud bo‘lgan xizmatlarni taqdim etolmagan, shu bois o‘z davrida bu juda oddiy sanoat edi.
Albatta, bu osonlikcha bo‘lmagan. Lekin, mahalliy liniyalar va shaharlararo xizmatlar o‘rtasida aniq bo‘linish nuqtasi mavjud edi. Temiryo‘l masalasida ham shunday — men tabiiy monopoliya bo‘lgan yo‘llar va stansiyalarni ajratib olishni nazarda tutyapman. Siz Toshkentga olib keladigan bir necha temiryo‘l liniyalari va bekatlarini qurmaysiz-ku. Bu juda qiyin narsa. Demak, bu yerda tabiiy monopoliyalar mavjud.
Lekin poyezdlarga texnik xizmat ko‘rsatish, poyezdlarni boshqarishda raqobat muhitini yuzaga keltirish mumkin. Elektr energiyasi ham katta masala. Elektr energiyasida yuqori kuchlanishli va past kuchlanishli tarmoq mavjud bo‘lib, siz ularni tabiiy monopoliya sifatida qoldirib, regulyatsiya qilishingiz lozim. Lekin, masalan, qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish sohasi to‘laqonli raqobatga ega bo‘lishi mumkin. Bu bo‘lib yuborishga misollar edi. Lekin bular nisbatan oddiy sanoat tarmoqlari.
Google esa buning aksi, chunki u juda tez o‘zgarib turadi. Bo‘lib yuborish nuqtasi juda tez almashadi. Masalan, oldinroq qidiruv tizimi bo‘lib yuborish nuqtasi sifatida ko‘rilgan bo‘lsa, sun’iy intellekt bilan bog‘liq vaziyat tufayli endilikda bu nuqta umuman boshqa joyda bo‘lishi mumkin. Microsoft’da bo‘lish nuqtasi operatsion tizim edi. Hozir u ham o‘zgarmoqda. Microsoft boshqa sohalarda ham ancha kuchaydi. Vaziyat juda tez o‘zgaryapti.
Shu sababli bo‘lib yuborish yangi iqtisodiyot uchun juda qiyin masala. Ba’zi odamlar shunday taklifni ilgari suryapti. Albatta, nega endi bo‘lmaslik kerak? Ammo bu qanday amalga oshiriladi? Buni tushunish juda qiyin. Shuning uchun men bo‘lib yuborishdan ko‘ra ko‘proq tartibga solish tarafdoriman. Lekin, kim biladi deysiz. Hamma narsa o‘zgarishi mumkin.
— Nima deb o‘ylaysiz, nega yaqin-yaqindan boshlab iqtisodchilar ilmiy maqola yozishdan tashqari, jamoatchilik muhokamalarida ham faol qatnasha boshladi? Nima uchun bu muhim?
— Menimcha, iqtisodchilar har doim jamoatchilik muhokamalari ishtirokchisi bo‘lib kelgan. Aytmoqchimanki, Keyns yoki Samuelson haqida o‘ylasangiz, bunday odamlar jamoatchilik muhokamalarida juda faol bo‘lgan. Lekin sizning fikringizda ham jon bor — hozir jamoatchilik muhokamalarida qatnashayotgan iqtisodchilar nisbatan ko‘p.
Mening shaxsiy fikrimcha, [iqtisodchilarning bunday faolligi] muhim. Chunki bu demokratiyalarning ishlashiga bevosita ta’sir qiladi. Nobel mukofotini olishdan avval men siyosat bilan bog‘liq ko‘p loyihalarda qatnashganman. Lekin bu ishlarni doimo ekspertlar bilan — hukumatdagi ekspertlar, markaziy banklardagi mutaxassislar, korxonalardagi ekspertlar, sanoat ekspertlari bilan birga amalga oshirganman.
Lekin demokratiya faqat ekspertlar bilimga ega bo‘lgan joyda ishlay olmaydi. Buning uchun butun aholi bilimga ega bo‘lishi lozim. Albatta, ular iqtisod fanlari bo‘yicha falsafa doktori darajasini olishi shart emas. Lekin ularda iqtisodiy vaziyat va shunga o‘xshash narsalar haqida bazaviy bilimlar bo‘lishi kerak, ular nima bo‘layotganini tushunishi kerak. Shuning uchun siz kengroq auditoriya bilan muloqot qilishingiz kerak. Shu bois “Economics for the Common Good” kitobini yozdim.
Foto: Princeton University Press
Bundan tashqari, menimcha, tobora ko‘proq iqtisodchi ularda muloqot bo‘yicha ham ijtimoiy mas’uliyat borligini anglab yetmoqda. Tadqiqotchi sifatida biz uchun asosiy rag‘bat — tadqiqot qilishdir. Mening hayotim tadqiqotlar va talabalar bilan muloqotdan iborat. Ammo hozir men ko‘proq qilishim kerak bo‘lgan uchinchi ish — kengroq auditoriya bilan muloqot ekanini tushunaman. Chunki demokratiya aholining keng qatlami ilmiy va iqtisodiy munozaralardan chetda qolgani holatida ishlay olmaydi.
Hozirda biz demokratiyalar uchun ham, avtokratiyalar uchun ham juda katta xavf bo‘lgan populizmga guvoh bo‘lyapmiz. Bu populizm siyosatchilar yolg‘on xabarlar va noaniq asoslantirishlardan foydalanib, millatchilik va shunga o‘xshash ko‘plab salbiy narsalar bilan saylovchilari eshitishni istagan, lekin ular uchun zararli bo‘lgan fikrlarni ilgari surishida namoyon bo‘lmoqda. Bu katta xavf, biz [olimlar esa] bu narsalarni tushuntirishimiz kerak.
Shunday vaziyatlarda ishtirok etishni ziyolilar o‘z burchi, deb bila boshladi. Vaholanki, men laboratoriyamda bo‘lish, talabalar bilan suhbatlashish va tadqiqot o‘tkazishni katta auditoriya bilan muloqot qilishdan ko‘ra ko‘proq yaxshi ko‘raman.
— Sizga ta’lim haqida bir necha savol bermoqchiman. Olim sifatida samarali oliy ta’lim tizimi qanday quriladi, deb o‘ylaysiz? Bunda davlatning roli qanday bo‘lishi lozim?
— Davlatning roli juda muhim, chunki u oliy ta’lim va ilmiy tadqiqotlarni ma’lum darajada moliyalashtirishi kerak. Albatta, siz shartnoma to‘lovlari orqali ham buni moliyalashtirishingiz mumkin, lekin, bunda faqatgina qurbi yetgan uy xo‘jaliklarigina shartnoma to‘lovlarini to‘lashi mumkin bo‘lib qoladi.
Agar siz kengroq auditoriyani qamrab olmoqchi bo‘lsangiz, stipendiyalar berishingiz va universitetlarni moliyalashtirishingiz kerak. Bu esa O‘zbekistondek mamlakatda ayniqsa muhim — sizda shuncha yoshlar bor, ularga to‘g‘ri yo‘l bilan ta’lim berish juda muhim. Yoshlar, albatta, O‘zbekiston uchun juda katta boylik, lekin ular o‘qimishli, malakali ham bo‘lishi kerak.
Albatta, bu yo‘l universitetdan oldinroq, maktabdan boshlanadi. Ammo keyinchalik universitet tizimi ham muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, davlat fundamental, ilg‘or tadqiqotlarni ham moliyalashtirishi kerak. Buni amalga oshirish uchun to‘g‘ri boshqaruvni yo‘lga qo‘yish lozim. Buni qisman AQShdagidek amalga oshirish mumkin. Men Yevropada ham shunday qilishini istardim. Bu — muhim.
Ammo, alal-oqibat, innovatsiyalar hukumatdan emas, tadqiqotchilardan chiqadi. Vazifa shu tadqiqotchilarni jalb qilishda. Mening Toshkentdagi ma’ruzam davomida muhokama qilingan masalalardan biri ham odamlarni qanday qilib o‘z mamlakatida ushlab qolish mumkinligi haqida bo‘ldi.
Biz, Yevropada ham shunday muammoga duch kelyapmiz: qanday qilib odamlarni o‘zimizda olib qolishimiz, ularning AQShga ketishining oldini olishimiz mumkin, deb bosh qotiryapmiz. Ba’zi odamlarning AQShga borgani yaxshi, lekin siz hamma ham AQShga ketib qolishini istamaysiz. Siz ularning ortga qaytishini xohlaysiz. Buning uchun esa ularga yaxshi muhit yaratib berish kerak, shunda ular qaytish uchun rag‘bat ko‘radi.
Ular [Yevropada] AQShdagidek maosh ololmasligi aniq. Lekin, hech bo‘lmaganda, ular uchun yaxshi muhit bo‘ladi, ularga hurmat ko‘rsatiladi, meritokratiya hurmat qilinadi, shu orqali eng yaxshilar yuqori lavozimlarga ko‘tariladi. Buni amalga oshirishning yechimlari bor. Universitetlar boshqaruvi juda muhim, fan juda muhim. Bu boshqaruv hech qanday xarajat talab qilmaydi. Bu faqat meritokratiya va shunga o‘xshash narsalarni ta’minlash uchun qonunchilik bazasini talab qiladi.
Bu mavzuni muhokama qilishga vaqtimiz kamlik qiladi. Ammo, bilasizmi, agar sizda juda samarali tizim mavjud bo‘lsa, unda siz chet elga ketgan talabalaringizning bir qismini ortga qaytara olasiz. Ularning qaytishi juda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki ular talabalarni o‘qitadi, hukumatga tavsiyalar beradi, korxonalarga maslahat beradi, shuningdek, mamlakat ichida yanada globalroq muhitni yaratadi.
— Davlatning oliy ta’lim bozoridagi o‘rni qanday bo‘lishi kerak? Bu savolni berishimga sabab, O‘zbekistondagi barcha universitetlar davlatga tegishli yoki davlat tomonidan litsenziyalanadi, barcha talabalarga bir xil, yagona standartdagi davlat diplomi beriladi. Davlatning bunday regulyatsiyasi va oliy ta’lim bozoridagi ishtiroki haqida qanday fikrdasiz? Hukumat bu choralarni iste’molchilarni sifatsiz ta’lim va firibgarlikdan himoya qilish zarurati bilan izohlaydi.
— Menimcha, asosiy masala davlat yoki xususiy sektorda emas. Asosiy masala — universitetlarning o‘zi innovatsiyalar qilishi uchun mavjud bo‘lgan rag‘batlarda. Jarayon davomida o‘z dasturlari va hokazolarda eng ko‘p innovatsiyalarni nafaqat tadqiqotchilar, balki universitetlar qiladi. Menimcha, shu — eng muhim narsa.
Universitetlar o‘z sifatini yaxshilashiga rag‘bat bo‘lishi uchun ular o‘rtasida raqobat bo‘lishi kerak. Bu yerda gap nafaqat eng yaxshi universitetlar haqida, balki quyi darajadagi universitetlar haqida ham ketyapti, chunki ular, masalan, o‘qitish masalasida juda muhim bo‘lishi mumkin. Ular juda yaxshi ta’lim berishi va talabalar uchun yaxshi sharoit yaratishi mumkin.
Demak, bu universitetlar innovatsiyalar qiladigan o‘z talabalari uchun yaxshi sharoit yaratib beradigan butun boshli bir ekotizim sanaladi. Chunki bu yerda mijoz talaba hisoblanadi, to‘g‘rimi? Oxir-oqibat, mijoz professor yoki tadqiqotchi emas, ko‘plab talabalar. Talabalarga yaxshi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi uchun siz ularga yaxshi xizmatlarni taklif qila olishingiz kerak.
Bu borada qattiq mehnat qilayotgan universitetlar ham hukumat tomonidan, ham oyoqlari bilan ovoz beradigan talabalarning o‘zlari tomonidan ham mukofotlanishi kerak. Agar ular o‘sha muassasa yaxshi ishlayotganini bilsa, u yerga boradi. Bu juda muhim. Talabalarda mavjud ma’lumotlar ham muhim. Ular shunda sifat jihatidan universitetlarni farqlay oladi.
Albatta, siz past sifatli universitetlar shundayligicha qolib ketishini istamaysiz, ular ham rivojlanishini xohlaysiz. Bu butun boshli tizim. Elit universitetlarda tajriba o‘laroq innovatsiyalarga ega bo‘lish juda muhim. Yangi O‘zbekiston universiteti bunga yaxshi misol bo‘la oladi. Chunki ular barchasini boshqacha qilish mumkinligini ko‘rsatib turadi. Ammo keyinchalik butun tizimning sifatini oshirish lozim va yoshlarning katta qismiga yaxshi ta’lim berishga harakat qilish kerak.
— Sizningcha, oliy ta’lim bozorida signal berish nuqtai nazaridan standartlashtirilgan diplom berish tizimi korxonalarga muammo tug‘dirmaydimi?
— Talaba nimani o‘rganganini bilish va bunga ishonch hosil qilish uchun kompaniyalarga diplom kerak. Bu talabalar kirish imtihonlaridan muvaffaqiyatli o‘tganini ham anglatadi. Shuning uchun ham bu muhim. Men bizda barcha narsa bir xil darajada sifatli bo‘la oladi, deb o‘ylamayman.
Barcha universitetlar bir xil darajada sifatli bo‘lishi — yevropaliklar tez-tez amalga oshirishga harakat qiladigan va doim muvaffaqiyatsiz tugaydigan bir jarayon. Amalda bunday bo‘lmaydi. Talabalar ham bir xil darajaga ega emas. Bunga ularning ba’zilari aqlliroq ekani sabab emas. Bu, odatda, ular shunchaki yaxshi tayyorgarlik ko‘ra olmaganiga bog‘liq bo‘ladi.
Agar siz chekka hududdan, kambag‘al oiladan bo‘lsangiz, universitetga o‘ziga to‘q oilada, yetarli sharoit mavjud muhitda katta bo‘lgan odam kabi tayyorlana olmagan bo‘lishingiz mumkin. Talabalarning ba’zilari juda yaxshi, ba’zilari esa yomon tayyorgarlik ko‘rgan bo‘ladi. Siz ularning barchasiga yetarli sharoit yaratib berishingiz kerak. Ammo yaxshi tayyorgarlik ko‘rmagan talabalar bosqichma-bosqich ko‘tarilib borishi uchun siz turli darajadagi universitetlarga ega bo‘lishingiz kerak.
Keyin ular o‘qishdagi muvaffaqiyatlari orqali elit universitetlarga ko‘tarilib borishi mumkin. Shu sababdan siz quyi darajadagi universitetdan o‘z yo‘lingizni boshlashingiz uchun shunday ko‘priklarga ega bo‘lishingiz kerak. Shunda, muvaffaqiyatga erishsangiz, elit universitetga ko‘tarilishingiz mumkin bo‘ladi.
Ammo barcha universitetlar bir xil degan fikr — bu xomxayol. Bu to‘g‘ri emas va bu, aslida, yaxshi tayyorgarlik ko‘rmagan talabalar uchun yomon. Ular o‘zlari o‘zlashtirib keta olmaydigan muhitga joylashtiriladi. Ular aqlli, g‘ayratli bo‘lishlari mumkin, lekin yaxshi tayyorgarlik ko‘rmaganliklari sabab, baribir u muhitni o‘zlashtirib keta olmaydi.
