2024-yilning birinchi yarmida O‘zbekistonda avtomobil narxlarining o‘sish sur’ati pasayishi kuzatildi. Bu haqda Markaziy bankning moliyaviy barqarorlikka oid sharhida ma’lum qilindi.
Regulyator ma’lumotlariga ko‘ra, avtomobillarning bozor va fundamental (“adolatli”) narxlari o‘rtasidagi farq qisqarishda davom etmoqda. 2024-yilning birinchi yarmi yakuniga ko‘ra, bu farq yil boshiga nisbatan 44 foizga kamaygan.
Bozor narxi — bu talab va taklif, shuningdek, vaqtinchalik omillar ta’sirida shakllanadigan avtomobilning bozordagi joriy narxidir. Masalan, avtomobillar taqchilligi, iste’molchilar faolligining yuqoriligi yoki import cheklovlari bozor narxlarining fundamental darajasidan oshib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bozor narxlari mavsumiy o‘zgarishlar, aksiyalar, chegirmalar yoki inflyatsion kutilmalar tufayli ham o‘zgarishi mumkin.
Fundamental narx — bu avtomobilning haqiqiy qiymatiga asoslangan yanada barqaror, uzoq muddatli bahosidir. U ishlab chiqarish, tashish, soliqqa tortish xarajatlari va avtodilerlarning o‘rtacha foydasi asosida aniqlanadi, ammo vaqtinchalik yoki spekulyativ omillarni o‘z ichiga olmaydi. Fundamental narx avtomobilning iqtisodiy jihatdan asoslangan qiymatini aniqroq aks ettiradi.
Bozor va fundamental narxlarni taqqoslash (chapda) va avtomobillarning xarid qobiliyati indeksi.
Mamlakat ichida yengil avtomobillar ishlab chiqarish 2023-yilning shu davriga nisbatan 10 foizga ko‘paygani, shuningdek, importning sezilarli darajada o‘sishi tufayli avtomobil bozoridagi taklif hajmi oshdi. Bu yengil avtomobillar narxining biroz pasayishiga olib keldi, bu esa, o‘z navbatida, aholi daromadlarining o‘sishi fonida avtomobillarning bozor va asosiy narxlari o‘rtasidagi tafovutni qisqartirdi.
Aholining xarid qobiliyatining pasayishi avtomobil bozorida talab darajasiga ta’sir ko‘rsatdi. Birinchi yarim yillikda avtokreditlar bo‘yicha o‘rtacha stavka o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 3,8 foiz punktga, bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan avtokreditning o‘rtacha hajmi esa 6,1 foizga oshdi. O‘z navbatida, avtokreditlar bo‘yicha stavkalarning oshishi va ularni qaytarish muddatlarining biroz qisqarishi avtokreditdan foydalangan holda mashina sotib olish imkoniyatini cheklamoqda.
Avtokreditlash hajmining qisqarishi avtomobillar narxining o‘sish sur’atlarining pasayishiga ta’sir ko‘rsatdi. Banklar mashina sotib olish uchun kreditlar berish shartlarini biroz qat’iylashtirdi: o‘rtacha muddat 0,3 yilga qisqardi va yanvar-iyun oylarida 4,1 yilni tashkil etdi.
Bundan tashqari, banklar tomonidan berilgan avtokreditlarning umumiy hajmi sezilarli darajada kamaydi. Xususan, birinchi yarim yillik yakunlari bo‘yicha avtokreditlarga 8,9 trln so‘m yoki 2023-yilning shu davriga nisbatan 2,1 barobarga kam mablag‘ ajratildi. Natijada, transport vositalari narxlarining o‘sish sur’ati sekinlashdi va 2023-yil 1-iyuldan 2024-yil 1-iyulgacha bo‘lgan davrda narxlar 3,2 foizga oshdi.
Regulyator ma’lumotlariga ko‘ra, avtomobil oldi-sotdi bitimlari sonining kamayishi talabning pasayishi bilan bir qatorda, transport vositalarini ro‘yxatdan o‘tkazish to‘lovining oshishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Eslatib o‘tamiz, 1-apreldan boshlab avtomobillarni ro‘yxatdan o‘tkazish va qayta ro‘yxatdan o‘tkazish uchun to‘lovlar birdaniga 68 barobarga — 34 ming so‘mdan 2,32 million so‘mga (hozirda — 2,56 million so‘m), elektromobillar uchun esa — 15 barobarga oshdi. May oyida IIV rahbari o‘z buyrug‘i bilan avtomobillarni qayta ro‘yxatdan o‘tkazish uchun BHMning 10 foizi miqdorida avvalgi stavkani qaytargan, ammo ro‘yxatdan o‘tkazish to‘lovlari o‘zgarishsiz qolgan.
Natijada, birinchi yarim yillikda notarial idoralarda tuzilgan shartnomalar soni 2023-yilning shu davriga nisbatan 25 foizga kamayib, 442,8 mingta bitimni tashkil etgan. Iyun oyida avtomobillar savdosi 2021-yil dekabr oyidan beri eng past ko‘rsatkichga tushdi.
Avtomobil bozorida import qilinadigan avtomobillar va O‘zbekistonda ishlab chiqariladigan yengil avtomobillar sonining ko‘payishi hisobiga qo‘shimcha taklif paydo bo‘ldi. Dastlabki olti oyda 177 mingta avtomobil (maxsus yengil avtomobillarni hisobga olmaganda) ishlab chiqarildi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 9,6 foizga ko‘pdir. Bundan tashqari, yengil avtomobillar importi hajmi 22 foizga oshib, 36 mingtani tashkil etdi.
Banklarning kredit portfelida avtokreditlar konsentratsiyasi darajasi pasaydi. Birinchi yarim yillikda bu ko‘rsatkich 1500 dan past bo‘lib, 2023-yilning shu davriga nisbatan 1004 punktga kamaygan.
Xerfindal-Xirshman indeksi (HHI) raqobat darajasiga qarab bank xizmatlari bozorida konsentratsiya darajasini ko‘rsatadi: past konsentratsiya — 1000 dan past, o‘rtacha konsentratsiya — 1000 dan 1800 gacha, yuqori konsentratsiya — 1800 dan yuqori).
Avtomobil sotib olish uchun qarz berish hajmi bir yilda 2 barobardan ziyod ko‘paygan aksariyat banklarning kredit portfellarida avtokreditlash ulushi 40 foizdan kamni tashkil etmoqda. Bu avtomobil narxlarining o‘zgarishi bilan bog‘liq konsentratsiya riski pasayganidan va endi cheklangan miqdordagi banklarga ta’sir qilayotganidan dalolat beradi, deyiladi Markaziy bank xabarida.
Markaziy bank 2023-yilning birinchi yarmidagi moliyaviy barqarorlik sharhida avtokreditlashning o‘sishi bo‘yicha xavotir bildirgandi, bu kreditlashning umumiy o‘sish sur’atlaridan bir necha barobar yuqori.
Markaziy bankning ta’kidlashicha, bu avtokreditlashning konsentratsiya darajasini oshiradi, banklarni zarbalarga nisbatan zaifroq qiladi va inqiroz yoki avtomobillarning qadrsizlanishi paytida kredit intizomining yomonlashuviga va kreditlar bo‘yicha sezilarli yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.
Banklar tomonidan avtokreditlar berish bo‘yicha talablarning yumshatilishi tufayli avtokreditlashning yuqori o‘sish sur’atlari avtokredit bozorida talab hajmini qo‘shimcha rag‘batlantirdi. Yuqori talab sharoitida cheklangan ichki taklif va importning yuqori bojxona stavkalari narxlarning oshishiga va avtomobillarning asosiy jamg‘arma aktivlaridan biri sifatida shakllanishiga sabab bo‘ldi. Shu bilan birga, avtomobillarning investitsion jozibadorligi oshgani sain spekulyatsiyalar kuchaymoqda, deb ta’kidladi MB.
Avtokreditlar bo‘yicha qarzga xizmat ko‘rsatish koeffitsiyenti 2023-yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra 2022-yilning shu davriga nisbatan 13 foiz bandga — 56 foizdan 69 foizga oshdi, ya’ni qarzdorlar o‘z daromadlarining o‘rtacha shu foizini qarz va foizlarni so‘ndirishga yo‘naltirgan. 2024-yilning olti oyi yakunlariga ko‘ra, qarzga xizmat ko‘rsatish ko‘rsatkichi 55 foizgacha pasaydi.
Regulyatorning o‘tgan yilgi arizasidan so‘ng, banklarga avtokreditlar bo‘yicha talablar kuchaytirildi, keyin esa qarz yuki ko‘rsatkichlari kiritildi.
