O‘zbekistonning davlat qarzi 2025-yilda 45 milliard dollargacha oshishi mumkin. Bu “Gazeta.uz"ga Iqtisodiyot va moliya vazirligi taqdim etgan ma’lumotlardan kelib chiqadi.
2024-yilda davlat qarzi 39,7 milliard dollar yoki YAIMning 35,5 foizini tashkil qilishi kutilmoqda. Kelgusi yilda bu ko‘rsatkich 13,3 foizga o‘sib, 45 milliard dollarni yoki YAIMning 36,4 foizini tashkil etadi. 2027-yilga borib davlat qarzi darajasi 55,9 milliard dollarga yetishi mumkin, biroq bu ko‘rsatkichning YAIMga (36,7 foiz) nisbatini hisobga olsak, o‘sish ahamiyatsiz bo‘ladi.
Shu bilan birga, davlat budjeti loyihasiga ko‘ra, kelasi yili O‘zbekiston qarz hisobiga ko‘proq kredit jalb qilishi mumkin. Agar joriy yilda tashqi qarzlarni jalb qilish chegaralari davlat tomonidan kafolatlangan 5 milliard dollar bo‘lsa, kelgusi yilda ular 5,5 milliard dollarni tashkil etadi. Bu mablag‘ning 3 milliard dollari (hozirda 2,5 milliard dollar) davlat budjetini qo‘llab-quvvatlashga, 2,5 milliard dollari esa investitsion loyihalarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.
Davlat qarz portfelini diversifikatsiya qilish va valyuta risklarini kamaytirish maqsadida O‘zbekiston nomidan muomalaga chiqarilgan davlat qimmatli qog‘ozlarining maksimal sof hajmini 2025-yil uchun 30 trillion so‘m (2024-yil uchun 25 trillion so‘m) miqdorida belgilash rejalashtirilmoqda.
Bundan tashqari, davlat budjetiga tavakkalchiliklarni kamaytirish maqsadida davlat-xususiy sheriklik doirasida davlat majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi (sotib olish yoki to‘lash) nazarda tutilgan yangi loyihalar qiymatining yuqori chegarasi 6,5 milliard dollarni tashkil etishi belgilandi.
Davlat dasturlari bo‘yicha tashqi qarzlar hisobidan xarajatlar 18,8 trillion so‘mni (2024-yilda — 11,8 trillion so‘m) tashkil etadi.
Davlat qarzini to‘lash uchun konsolidatsiyalashgan budjetdagi (davlat budjeti, davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlari, budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg‘armalari va Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larini o‘z ichiga olgan) mablag‘larning ulushi 7,5 foizdan 9,6 foizgacha oshishi kutilmoqda.
Davlat qarzini to‘lash uchun budjetdan 46,08 trillion so‘m (keyingi yil uchun o‘rtacha yillik stavka bo‘yicha — 3,48 milliard dollar) yo‘naltirilishi rejalashtirilgan, shundan 21,1 trillion so‘mi foizlar to‘loviga to‘g‘ri keladi. Taqqoslash uchun: 2024-yilda qarzni to‘lash uchun 32,27 trillion so‘m (2,55 milliard dollar), jumladan, foizlar to‘loviga 16,4 trillion so‘m sarflanishi rejalashtirilgan.
Taqqoslash uchun: 2024-yilgi budjetnomada 2025-yilda to‘lovga 35,8 trillion so‘m, ya’ni 10,28 trillion so‘mga kam yo‘naltirilishi rejalashtirilgan edi. 2026-yil uchun bu prognozlar 26,25 trillion so‘mdan 50 trillion so‘mga o‘zgardi. Ya’ni O‘zbekiston turli dasturlarni moliyalashtirish va budjet taqchilligini qo‘llab-quvvatlash uchun ko‘proq kreditlar jalb qila boshladi, chunki hukumat bir necha yillardan beri davlat xarajatlari chegarasini ushlolmayapti.
O‘rta muddatli istiqbolda budjetni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat qarzining o‘sishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligi (yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3 foiz doirasida) bo‘yicha budjet qoidasiga rioya etilishi ta’minlanadi. Shu bilan birga, davlat qarzining YAIMga nisbatan o‘sishini sekinlashtirish maqsadida tashqi qarzlarni asosan yuqori samarali investitsiya loyihalariga jalb etish ko‘zda tutilmoqda.
Xususiy qarz
Tashqi qarz davlat va xususiy qarzlardan iborat. 2022-yilning birinchi choragi yakuniga ko‘ra xususiy qarz 15,4 milliard dollarni, yalpi tashqi qarz esa 43,3 milliard dollarni tashkil qilgan.
XVJning iyuldagi so‘nggi hisobotiga ko‘ra, O‘zbekistonning yalpi tashqi qarzi 2023-yilda YAIMning 61,3 foizini yoki 55,7 milliard dollarni tashkil qilgan.
Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra, umumiy tashqi qarz 63,8 milliard dollarni tashkil qiladi.
S&P reyting agentligi O‘zbekistonning sof davlat va tashqi qarzi darajasi avvalgi prognozlaridan tezroq o‘sishini kutmoqda, bunga energetika va infratuzilma loyihalarini jadallashtirish yordam bergan. Hukumat ishtiroki va tashqi qarzning davomli va nazoratsiz o‘sishi xavf tug‘dirishi mumkin, deydi mutaxassislar, biroq, tahlilchilar fikricha, mamlakatning fiskal va joriy hisobi taqchilligi 2023-yilda eng yuqori cho‘qqiga chiqqandan keyin kelajakda pasayadi.
Hisobotda, shuningdek, 2023-yilda YAIMning taxminan 8 foizini tashkil etuvchi davlat tomonidan kafolatlanmagan davlat va xususiy tadbirkorlik subyektlarining qarzlari hukumat balansida kristallanishi mumkinligi xavfi ham keltirildi. So‘nggi yillarda davlatga qarashli korxonalar energetika va infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish uchun, ayniqsa, xorijiy valyutada qarz olishni sezilarli darajada oshirdi. Tahlilchilarning ta’kidlashicha, agar ba’zi loyihalar natijalari kutilganidan yomonroq bo‘lsa yoki noto‘g‘ri boshqaruv yoki nazorat vujudga kelsa, ular bu qarzni to‘lashda muammoga duch kelishi mumkin.
