O‘zbekistonda korxonalar uchun ekologik imtiyozlar va atrof-muhitga yetkazilgan zarardan majburiy sug‘urta qilish tizimi joriy etiladi. Bu haqda prezidentning 7-fevraldagi 2025-yilda davlat dasturini amalga oshirish to‘g‘risidagi farmonida aytiladi.
1-avgustdan I va II toifadagi korxonalarning ekologik toza ishlab chiqarishga o‘tishini rag‘batlantirishning atrof-muhitga ta’siri bo‘yicha yangi tartib joriy etiladi.
Birinchi bosqichda havo ifloslanishi fon monitoringi stansiyalari o‘rnatgan korxonalarga quyidagilar ruxsat etiladi:
- tabiatga zarar yetkazish bo‘yicha kompensatsiya to‘lovlaridan shakllangan qarzdorlikdan voz kechish;
- bunday to‘lovlarning 50 foizigacha bo‘lgan qismini ikki yil davomida qaytarish (bu mablag‘lar avval respublika budjetiga yuborilgan).
Ikkinchi bosqichda bir yil davomida monitoring stansiyalarini o‘rnatgan va ishlab chiqarish quvvatlarini chang-gaz va lokal suv tozalash uskunalari bilan ta’minlagan korxonalar ikki yil ichida 70 foizgacha kompensatsiya to‘lovlarini qaytarishi mumkin bo‘ladi.
Ushbu imtiyozlar Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligining xulosasi asosida Davlat xizmatlari markazlari va Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali taqdim etiladi.
Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 7-sentabrdagi qaroriga muvofiq, atrof-muhitga ta’siri bo‘yicha birinchi toifaga (yuqori darajada xavfli) avtomagistrallar, metro, temir yo‘llar, tez harakatlanadigan katta yo‘llar, ko‘priklar va yuk terminallari, aeroportlar, metallurgiya zavodlari, neft va gaz quduqlarini burg‘ilash va o‘zlashtirish, 300 MVt yoki undan ortiq quvvatga ega bo‘lgan issiqlik, foto, shamol elektr stansiyalari va boshqa yondirish qurilmalari, kimyo komplekslari va zavodlari va boshqalar kiradi.
Ikkinchi toifaga (o‘rtacha darajada xavfli) I toifaga kirmaydigan, lekin atrof-muhitga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan obyektlarni qurish va ulardan foydalanish kiradi. Jumladan, hududiy avtomobil yo‘llari va ko‘priklar, aerodromlar, yerosti suvlarini olish inshootlari, maishiy chiqindi poligonlari (100 mingdan 200 ming kishigacha yashaydigan aholi punktlari uchun), temiryo‘l depolari, sutkalik ish unumi 50 mingdan 280 ming kub metrgacha bo‘lgan kanalizatsiya tozalash inshootlari, oziq-ovqat mahsulotlari, yog‘-moy va biologik qo‘shimchalar ishlab chiqarish komplekslari, elektr uzatish liniyalari, charmni bo‘yash va loklash korxonalari, qurilish sanoati korxonalari (asbest va sement ishlab chiqarish bundan mustasno), qog‘oz va karton ishlab chiqarish korxonalari, parrandachilik fabrikalari va boshqalar.
Atrof-muhitga yetkazilgan zararni majburiy sug‘urta qilish
Ekologiya vazirligiga 2025-yil 1-noyabrga qadar korxona va tashkilotlar tomonidan atrof-muhitga yetkazilgan zararni majburiy sug‘urta qilish tizimini bosqichma-bosqich joriy etish to‘g‘risidagi qonun loyihasini ishlab chiqish topshirildi.
Tizimga ko‘ra, agar korxona atrof-muhitga zarar yetkazgan bo‘lsa (havo, suv, tuproq ifloslanishi, zararli moddalarning sizib chiqishi va boshqalar), sug‘urta kompaniyasi oqibatlarini bartaraf etish uchun moliyaviy javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi.
Atrof-muhit xavfi yuqori bo‘lgan kompaniyalar yuqoriroq sug‘urta badallarini to‘laydi, bu esa toza texnologiyalarni joriy etish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun iqtisodiy rag‘bat yaratadi.
Bundan tashqari, bosh vazir Abdulla Aripov ikki oy muddatda havo ifloslanishining oldini olish dasturini tasdiqlashi kerak. Hujjatda sanoat korxonalari va issiqxonalarda tozalash inshootlarini bosqichma-bosqich o‘rnatish hamda uning bajarilishi ustidan qat’iy nazorat o‘rnatish ko‘zda tutilgan.
Eslatib o‘tamiz, O‘zbekistonda 1-sentabrdan boshlab “yashil tadbirkor” maqomini berish platformasini ishga tushirish rejalashtirilmoqda. Bunday maqomga ega korxonalar “Shaffof qurilish” platformasida ustuvorlik, barqarorlik reytingida ballar va boshqa imtiyozlarga ega bo‘ladi. Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridagi elektr uchun “yashil tariflar” joriy etiladi.
Shuningdek, yil oxirigacha Ai-80 benzinidan foydalanish va sotishni cheklash uchun “barcha kuchlarni safarbar qilish” belgilandi. Shu bilan birga, aholi “sifatli, ekologik toza va arzon yoqilg‘i” bilan ta’minlanishi kerak.
