Тошкент ҳайвонот боғи 1924 йилда Ўрта Осиё Давлат университети (ЎОДУ) зоологлари ташаббуси билан очилган. Унинг асосини буюк княз Николай Константинович саройи қанотида жойлашган ва кейинчалик Сирдарё вилояти ҳарбий губернаторининг собиқ ҳовлиси ҳудудининг бир қисмини эгаллаган кичик ҳайвонот боғи ташкил этди. 24 октябрь ҳайвонот боғининг расмий туғилган куни ҳисобланади.
1940 йилларнинг охирига келиб унинг экспозицияси фаунанинг 200 дан ортиқ турларини ўз ичига олди. Камтарона шароитларда, яъни 3,5 гектар майдонга, лой ғиштдан қурилган бинолар ва тор тўсиқлар ўрнатилганига қарамай, ходимлар асирликдаги ҳайвонлар ва қушларнинг ноёб турларини кўпайтириш ишларини муваффақиятли тарзда олиб борди.
Анд кондорлари ҳайвонот боғининг алоҳида ташриф қоғози бўлиб келган. Тошкент ҳайвонот боғи Ленинград ҳайвонот боғи билан бир қаторда Америка калхатлари оиласи вакилларининг полапонларини кўпайтириш ва боқиш мумкин бўлган муассасалардан бирига айланди. Сандра исмли урғочи кондорнинг тўнғич фарзанди 1984 йилда туғилган. Ўшанда Сандранинг ёши тўққизда эди, бу йил у 47 ёшга кирди.
Фото: Тошкент ҳайвонот боғи архивидан.
Сандра ўғли Ковбой билан тошлар васунъий сув омбори бўлган кенг авиарияда яшайди. Бу 2001 йилда туғилган олтита полапон орасидаги энг сўнггиси. 1984 йилдан 1989 йилгача туғилган учта қуш Олмаота, Қарағанда ва Екатеринбург ҳайвонот боғларида яшайди.
Ҳайвонот боғи методисти Лола Башированинг сўзларига кўра, Сандрага жуфт топилса у ҳали ҳам ҳам она бўла олади. У билан деярли бутун ҳаётини ўтказган Анд кондори олти йил олдин вафот этди. Тошкентга кўчиришга тайёр номзодни топишнинг ўзи жуда қийин иш. Мақсадга мувофиқлик ҳам муҳимдир — Сандранинг ёши туфайли у яна бир бор оналик бахтини туймаслиги ва насл соғлом бўлмаслиги эҳтимоли бор.
Анд кондорлари — Ковбой ва Сандра (по центру). Фото: Александра Жудро.
«Кондорлар асирликда 50−60 йилгача яшайди. Сандра — етук, онгли, хотиржам қуш. У одамлар билан, ҳатто унга қаровчилар билан масофа сақлайди. Кондорлар ўзларига нисбатан ҳурмат талаб қилишади. Бу билан улар мулоқот қилишни, ўйнашни ва баъзан ўзини кучукча каби тутишни яхши кўрадиган калхатлардан фарқ қилади», — дейди Лола Баширова, Сандра қуёшда тобланаётган бир вақтда.
Кондорлар тушдан кейин фаол бўлишади. Қушлар айлана бўйлаб учиб, марказий қоядаги тоғорада навбатма-навбат ўтириб, озиқ-овқат билан таъминлайдиган қўриқчига қарашади. Улар Сандра ва Ковбойни гўшт билан озиқлантиришади. Худди бошқа ўлаксахўрлар каби улар кунига бир марта овқатланишади.
«Табиатда ҳайвонлар овқатланиш учун овқат топишлари керак, лекин ҳайвонот боғида улар учун ҳамма нарса тайёр, шунинг учун улар бироз дангаса. Кондорлар ҳам бундан мустасно эмас. Шунинг учун биз уларнинг ҳаётини мураккаблаштиришга ва инстинктлар ҳақида эслатишга ҳаракат қиламиз. Мисол учун, қушлар овқатланаётганда ишлаши учун катта бўлак гўшт берамиз: бутунлигича ютиб юбормасдан, бўлакларга ажратиб олишлари учун», — дея тушунтиради Лола Баширова.
Фото: Александра Жудро.
Ҳар куни ҳайвонот боғи ветеринария шифокорлари бутун ҳудудни айланиб чиқишади ва жониворларни кўздан кечиришади. Улар Сандрани қайта-қайта безовта қилмаслик учун авиарияга киришмайди — улар уни узоқдан кузатишади, агар бирон бир ташқи жароҳатлар ёки урғочи кондор ўзини яхши ҳис қилмаётганини кўрсатадиган белгилар бор-йўқлигини текширишади. Мисол учун, ҳаракат қилмай қўйиши, овқатга тегмаган бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда тўлиқ таҳлил ўтказилади.
Сандра ва эркак кондор 1980 йилда Тошкентга қаердан олиб келингани номаълум — 1997 йилда ҳайвонот боғи Ботаника боғи ёнидаги янги жойга кўчирилганда ҳужжатларнинг бир қисми йўқолган. Яна бир кекса жонивор — Жуди исмли карлик бегемот 1989 йилда икки ёшида Литванинг Каунас шаҳридан эски ҳайвонот боғига келган. Ҳозир у 35 ёшда.
Жуди исмли карлик бегемоти эски ҳайвонот боғида, 1989 йил. Тошкент ҳайвонот боғи архивидан олинган сурат.
Туёқлилар бўлими масъули Ботир Мақсудхўжаевнинг айтишича, бу одам ёшига қиёсланганда 78 ёшга тенг бўлади. Ботир Мақсудхўжаев гиппопотамлар оиласиннинг ушбу йўқолиб кетиш хавфи остида турган тури вакилини 25 йилдан бери билади. У Жудини эркалаб, бувим деб атайди, мевалар билан сийлайди. Бегемот ҳаммасидан ҳам кўпроқ олмани яхши кўради. Бир пайтлар ҳатто у олмаларни эркинликдан ҳам афзал кўрган.
«Қандайдир ишчи корпуснинг орқа томонидаги эшикни қулфлашни унутган. Ақлли ва чаққон Жуди уни очиб ташқарига чиқди. Қайси томонга югураман, деб ўйлаганча, ўз вақтида етиб келдик. Олмалар олиб келиб, улар ёрдамида Жудини томорқага қайтаришди», — дея эслайди Ботир Мақсудхўжаев.
Фото: Ксения Горбачёва / «Газета.uz»
Ёши ўтган сайин бегемотнинг характери ўзгарди. Бу кайфиятнинг ўзгаришида ёққол ифодасини топади. Унинг кайфиятини қўшни томондаги айёр кенгуру бузиб қўйиши мумкин, у ўйнаш учун сакраб киради, лекин ўзининг кетидан етиб олишига йўл қўймайди. Ёки кайфиятни перфоратор овози ҳам бузиши мумкин — айниқса шу кунларда ҳайвонот боғида қурилиш ишлари олиб борилаётган пайтда.
«Агар сиз унинг олдига овқат олиб келганингизда Жуди қочиб кетса, демак унинг кайфияти йўқ. Одатда у бундай қилмайди. Аксинча, қоровулнинг ёнида туриб, ўзини силашга имкон беради», — дейди Ботир Мақсудхўжаев.
Улар Жудини кунига икки марта овқатлантиришади. Нонушта сабзавот ва мевалардан иборат. Тушлик учун бир оз пичан. Сув айғирига кечки овқат сифатида нўхат, гречка ва сомон солиб қайнатилган бўтқа берилади. Бу таом унга нон ва кўкатлар билан бирга тортилади.
Жудининг вазни тахминан 130 кг, яъни нормал чегарада.
Фото: Александра Жудро.
Тошкент ҳайвонот боғининг учинчи кекса жонивори террариумда яшайди. Кўк тилли калтакесак ёки оддий гигант калтакесак 25 ёшда. Аслида бу жонзотларнинг ўртача умр кўриш муддати 15−20 йил.
«Табиатда унинг душманлари кўп: у касалланади, унга зарар етказишади ёки еб қўйишади. Ҳайвонот боғидаги шароитлар эса санаториядагидек: ҳарорат, намлик, жадвалга мувофиқ овқатланиш», — дейди «Террариум» бўлими мутахассиси Лариса Имомхўжаева.
Ҳайвонот боғидаги ушбу бўлимнинг кекса жонзотлари жуда эъзозланади: уларга сабзавот ва мевалар, ҳашаротлар ва тирик озуқалар берилади. Калтакесакнинг тишлари ўткир эмас, лекин жағларининг ўзи жуда кучли — бу турдаги калтакесаклар шиллиққуртнинг қобиғини осонгина кемиради. У вақти-вақти билан гастроподлар (моллюскалар) билан сийланиб турилади.
Кўк тилли, тўйинган илонга ўхшаган калтакесакни ходимлар алоҳида парвариш ва меҳр бериб эъзозлашади.
«Сиз унинг ён томонларини қашисангиз, айниқса тери ташлаш даврида, у панжаларини кулгили қимирлатади, тилини кўрсатади. Балки бу шунчаки қитиқдир, лекин менимча, бу унга ёқади. Шу билан бирга, биз уни одамлардан қўрқмаслиги ва террариумни тозалашда ваҳимага тушмаслиги қўлга ўргатамиз», — дейди Лариса Имомхўжаева.
Бўлимда калтакесакнинг тили нега кўк эканлиги ва қисқа оёқлари борлигини тушунтириб берувчи афсонани яхши кўришади. Унинг сўзларига кўра, анча олдин калтакесакнинг эгаси касал бўлиб қолган. Унга ёрдам бериш учун калтакесак сеҳрли кўк сиёҳни қидириб топиш учун йўлга тушади. Қайтишда у шу қадар шошиб ҳаракатланадики, панжаларини ишқалаб, тасодифан пуфакчани (сиёҳли) тишлаб қўяди.
«Гарчи бу афсона унинг ўз эгасини сақлаб қолгани ҳақида ҳеч нарса демаса-да, бу унинг садоқатли эканлигини айтади», — дейди террариум ходимлари.
Улар калтакесак, гарчи совуққон бўлса-да, у мушукнинг ўрнини ажойиб тарзда боса олади, деб ишонтирмоқда.
98 йиллиги муносабати билан Тошкент ҳайвонот боғи томонидан «Қўлга ўргатилган жониворлар» бўлимида фотокўргазма ташкил этилди. Экспозициядан ҳайвонот боғида яшовчи жониворларнинг портретлари ва ижодий уюшма қошидаги Ўзбекистон фоторассомлари бўлими раҳбари Рустам Шарипов томонидан тўлдирилаётган архив фотосуратлари ўрин олган.
Ҳайвонот боғи ўзининг Telegram-каналида шаҳар аҳолисига агар улар оилавий альбомларда эски фотосуратлар сақланиб қолган бўлса, баҳам кўришларини сўраб мурожаат қилди. Суратларни info@tashkentzoo.uz электрон манзилига юборишингиз мумкин.
