Олий Мажлис Қонунчилик палатаси 2 июль куни бўлиб ўтган мажлисда «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига электрон (рақамли) далиллар билан ишлаш тизимини такомиллаштиришга қаратилган ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги қонун лойиҳасини биринчи ўқишда қабул қилди, деб хабар қилди парламент қуйи палатаси матбуот хизмати (видео).
Депутатлар кибермаконда рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда жиноятлар ва қурбонлар сони ортиб бораётганини қайд этди. Жиноятчилар одамларнинг банк ҳисобидан пул ўғирлашнинг янги усулларидан фойдаланмоқда.
Хусусан, ҳисоблар ва электрон ҳамёнлардан пул маблағларини ўғирлаш техник-дастурий воситалардан фойдаланган ҳолда банк ёки бошқа тўлов карталаридан ноқонуний нусха кўчириш ҳамда қалбакилаштириш (кардинг) йўли билан амалга оширилмоқда.
Шу билан бирга, ҳуқуқни қўллаш амалиётида электрон (рақамли) маълумотларнинг далил сифатида тан олиниши ва иш материалларига киритилиши билан боғлиқ муаммолар юзага келаётгани жиноятларни очишда қийинчиликлар туғдираётгани таъкидланди.
Қонун лойиҳаси билан тергов ҳамда суд жараёнида иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини замонавий ахборот-коммуникация технологиялари ютуқларидан фойдаланган ҳолда самарали ҳимоя қилишни таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига электрон (рақамли) далил тушунчасини, электрон (рақамли) далилларни аниқлашни, тўплашни, тақдим қилишни, текширишни, баҳо беришни, қайд этишни ҳамда сақлаш тартибларини, шунингдек бу мазкур жараён иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашни назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилмоқда.
Депутат Дониёр Ғаниевнинг маълум қилишича, рақамли далилларга оид қонун лойиҳаси парламентга учинчи марта киритилмоқда, чунки аввалги икки уриниш (2022 йил июнь ва 2023 йил ноябрь ойларида) рад этилган. Унинг сўзларига кўра, у аввалги лойиҳалардан жиддий фарқларни кўрмаяпти, депутат янги қонун лойиҳаси аввалгиларидан қандай фарқ қилишини тушунтириб беришларини сўради.
Дониёр Ғаниев
Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган вакили янги қонунда нотариат, ҳакамлик судлари, суд экспертизаси тўғрисидаги қонун ҳужжатларига ўзгартишлар киритиш назарда тутилганини таъкидлади. Бундан ташқари, электрон (рақамли) далиллардан фойдаланиш, сақлаш, олиш, қайд этиш ва баҳолаш тартиби батафсил баён этилган. Рақамли далиллардан фойдаланган ҳолда жараён иштирокчиларининг мажбуриятлари ва ҳуқуқлари ҳам санаб ўтилган.
Депутат, Қонунчилик палатасининг Инновацион ривожланиш, ахборот сиёсати ва ахборот технологиялари масалалари қўмитаси раиси Илҳом Абдуллаев мазкур ҳужжат аввалги қонун лойиҳаларидан тубдан фарқ қилмаслигини таъкидлади.
Унинг сўзларига кўра, бугунги кунда далиллар ашёвий ва ёзмага ажратилади. Ашёвий далилларга жиноят қуроллари, жумладан, пичоқ, болта ва бошқа шунга ўхшаш нарсалар киради. Ёзма далиллар дастлаб хатлар ва буйруқларни ўз ичига олган бўлса, кейин бу блок кенгайиб, улар видео, фотосуратлар, граммофон ёзувларини ҳам ўз ичига ола бошлади ва инсоният ривожланиши билан бу рўйхат кенгайишда давом этди.
«Бу биринчи йил эмас, балки ўтмишда, эҳтимол, 50 йил давомида турли давлатларда бу турдаги далилларни жорий этишга уринишлар бўлган электрон далиллар мавжуд. Аммо бу сўзларнинг маъноси қайта тартибга солишга қараб ўзгаради. Электрон далилларми ёки электрон шаклдаги далилларми? Бутун дунё электрон шаклдаги далилларга ўтмоқда. Бу борада ҳеч ким баҳслашмайди. Агар қонунни ишлаб чиқувчилар ҳам учинчи бор бунга эътибор бериб, шу йўлдан боришганида, улардан ҳеч ким қўрқмасди», — деди депутат.
Илҳом Абдуллаевнинг қайд этишича, жабрланувчи судда интернетдаги нашр томонидан ҳақоратланганини исботламоқчи бўлса, у ҳолда электрон шаклда далиллар тақдим этиш зарур.
«Бу ерда ҳеч қандай мураккаб ёки ғайриоддий нарса йўқ. Бу ҳаммаси тушунарли ва ҳеч ким қонуннинг бундай шакллантирилишига қарши чиқмайди. Лекин сизда электрон далиллар бор десангиз, муаммолар шундан бошланади. Аввалига бу биринчи қадам жуда оддийдек туюлади, аммо бундан кейин процессуал кодексда муаммолар қадамма-қадам бошланади», — деб ҳисоблайди депутат.
Унинг сўзларига кўра, мазкур қонун лойиҳаси ишлаб чиқилган президент қарорида мазкур ҳужжатда бўлиши керак бўлган бандлардан бири ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда содир этилган жиноятларни мажбурий видеоёзувдан фойдаланган ҳолда, гувоҳлар иштирокисиз кибермаконни тинтув қилиш белгиланган.
«Гап одамлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ҳақида кетмоқда. Яъни, терговчи кибермаконни гувоҳлар иштирокисиз текширади. Гувоҳлар ёрдамида бошқа ҳаракатлар содир бўлса, видео ёзув бўлиши керак, аммо қуйидаги қонунда буни кўрмайсиз. Ушбу қонун лойиҳасида тергов органлари бундай далиллардан фойдаланиладиган терговни қандай жорий этиши мумкинлиги ҳақидаги қоидаларни ўз ичига олиши керак», — дея тушунтирди у.
Қонунчилик палатаси депутатининг маълум қилишича, қўшни давлатда ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари «тергов давомида қарийб 100 миллион долларлик токен олганликлари» учун судга тортилган.
«Яъни, тасаввур қилинг, ашёвий ва ёзма далиллар мусодара қилинади. [Янгилик] майнинг билан шуғулланадиган компания ҳақида. Ва бу майнинг давлатнинг расмий қарамоғига ўтказилмаган ва терговчилар порани шунчаки шу жойнинг ўзида тўғридан-тўғри бир телефондан бошқасига ўтказиб олишган. Нима учун бундай қонунлар бутун дунёда бор? Негаки тергов ҳаракатлари олиб борилаётганда, ушбу далил деб аталадиган нарса давлатга қандай ўтказилиши, қандай сақланиши, суд жараёнида қандай тақдим этилиши керак. Аммо бу ерда ҳам биз ушбу стандартларни кўрмаяпмиз — уларнинг ҳеч бири йўқ», — деди у.
Илҳом Абдуллаев 201−2-моддага ҳам изоҳ берди, унга кўра «корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахслари терговга қадар текширувни амалга оширувчи орган мансабдор шахсининг қонуний илтимосига кўра суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки суд тергов ва суд ҳаракатларида фойдаланиш учун зарур бўлган электрон маълумотларни ўз ихтиёрида бўлган воситалар билан бирга тақдим этиши шарт».
«Бу ҳеч қачон бўлмаган, ҳеч бир давлатда йўқ. Тасаввур қилинг, тергов органлари терговга қадар текширув ўтказмоқда. Шу билан бирга, у қайсидир корхонага келади, у ерда тадбиркор, бош ҳисобчи, бўлим бошлиқлари Telegram, Facebook ва бошқаларда барча аккаунтларини очишлари талаб қилинади. Қолаверса, ёзилишича — ташувчилар билан бирга, мен буни принципиал жиҳатдан қандай амалга ошириш мумкинлигини билмайман», — деди депутат.
Унинг фикрича, ушбу қонуннинг қабул қилиниши «фожиавий оқибатларга олиб келади».
«Бу ишламайди, бу аниқ. Бу тегишли жараённи бутунлай бузади. Ташкилий жиҳатга келсак, нолинчи ўқишда мен уч марта тегишли қўмита йиғилишига бориб, ушбу қонун лойиҳасини биринчи ўқишда қандай тузатиш бўйича ўз вариантларимни таклиф қилдим. Орқага қайтиб, концепцияни қайта кўриб чиқишингиз мумкин. Буни амалга ошириш мумкин. Аммо ҳозир овоз бериш таклиф қилинган шаклда бу қонунни ўзгартириш ва қайтариш керак. Ёки амалга оширилган тақдирда ҳам иккинчи ўқишда уни тубдан қайта кўриб чиқиш керак. Бундай кўринишда қабул қилиб бўлмайди», — деди Илҳом Абдуллаев.
Депутат, Суд-ҳуқуқ масалалари ва коррупцияга қарши курашиш қўмитаси аъзоси Даврон Орипов етарли воситалар йўқлиги ва қонунчиликда кибержиноятчиларни жалб қилиш механизмлари мавжуд эмаслиги сабаб ҳуқуқ-тартибот идоралари кибержиноятчиларни жавобгарликка торта олмаслигини таъкидлади.
Қонун лойиҳаси биринчи ўқишда 86 депутат томонидан маъқулланди, 4 нафар депутат қарши чиқди, 9 нафари эса бетараф қолди.
Шавкат Мирзиёев 2023 йил 30 ноябрь куни рақамли жиноятларга қарши курашиш тўғрисидаги қарорни имзолади. Ҳужжат Марказий банкка шубҳали операциялар содир бўлган тақдирда банк карталари ва ҳисоб рақамларини блоклашни талаб қилиш ҳуқуқини берди. Банклар ва тўлов ташкилотларига фирибгарликка қарши тизимларни жорий этиш ва йирик p2p ўтказмаларини назорат қилиш топширилган.
Кибермакондаги жиноятларнинг 70 фоизи фирибгарлик ва банк карталарини ўғирлашдир. Давлат раҳбари финтеч хизматларига нисбатан ягона талаблар тўпламини шакллантириш бўйича топшириқ берганди.
