Ўзбекистонда ён шажара бўйича яқин қариндошлар ўртасидаги никоҳни тақиқлаш таклиф қилинмоқда. Бу Оила ва хотин-қизлар қўмитаси томонидан жамоатчилик муҳокамасига эълон қилинган Оила кодексига ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги қонун лойиҳасида назарда тутилади.
Ўзгартиришларга кўра, иккинчи, учинчи ва тўртинчи даражадаги ён шажара бўйича қариндошлар ўртасидаги никоҳни тақиқлаш режалаштирилмоқда. Истисно тариқасида, тиббий генетик текширувлар (ДНК тести) натижаси ижобий бўлган никоҳларга рухсат берилади. Қўмита Жанубий Корея, Россия, Швейцария, Буюк Британия, Украина, АҚШ, қўшни ва бошқа мамлакатлар тажрибасига таянади.
Ён қариндошлар ака-ука ва опа-сингиллар, уларнинг болалари, ота ва онанинг ака-ука ва опа-сингиллари, уларнинг болалари, бобо ва бувиларнинг ака-ука ва опа-сингиллари, уларнинг болалари ва бошқалар ҳисобланади.
Ҳозирда Ўзбекистонда насл-насаб шажараси бўйича тўғри туташган қариндошлар ўртасида, туғишган ва ўгай ака-укалар билан опа-сингиллар ўртасида, шунингдек, фарзандликка олувчилар билан фарзандликка олинганлар ўртасида никоҳ қуришга йўл қўйилмайди.
Бундан ташқари, никоҳдан олдин тиббий кўрикдан ўтиш тартибини бузганлик учун жавобгарлик белгилаш таклиф этилмоқда.
Статистика
2022 йилда ён шажара бўйича яқин қариндошлар ўртасидаги никоҳни тақиқлаш таклиф қилинганди.
Ўзбекистонда 2021 йилнинг иккинчи ярмида (июль-декабрь) 1210 та яқин қариндошлар (529 та — холавачча, 307 та — тоғавачча, 178 та — амакивачча, 196 та — аммавачча) ўртасида никоҳ ҳолатлари қайд қилинган. Ҳудудлар кесимида қариндошлар ўртасида тузилган никоҳларнинг ярмидан кўпроғи 59 фоизи иккита вилоят: Сурхондарё (343 та) ва Қашқадарё (371 та) вилоятларига тўғри келган. Туғилаётган болалар таркибида ногирон, жумладан, 1 ёшгача туғма аномалиялар, деформация ва хромосом бузилишларга учраган болалар улуши ортган.
Жумладан, 1 ёшгача ногиронлиги бўлган болалар сони 2018 йилдаги 2592 нафардан 2020 йилда 3374 нафарга ёки 30,1 фоизга, 1 ёшгача туғма аномалиялар (ривожланиш нуқсонлари), деформация ва хромосом бузилишлар сони 2018 йилдаги 1093 тадан 2020 йилда 1292 тага ёки 18,2 фоизга кўпайган.
Қонун лойиҳасининг таҳлилий материалида келтирилган маълумотларга кўра, яқин қариндошлар ўртасида оилалар ташкил этилиши оқибатида ирсий касалликларга чалинган болалар сони йил сайин ортиб бормоқда.
2023 йилда ривожланиш нуқсонлари ва ирсий касалликлар билан туғилган болалар сони 1741 нафарни, интенсив кўрсаткич (тарқалиш кўрсаткичи) 1,8 фоизни ташкил этган. Ушбу кўрсаткич 2021 йилда 1,8 фоиз, 2022 йилда 1,9 фоизни кўрсатган бўлиб, туғма нуқсон ва ирсий касалликлар билан туғилган болалар кўрсаткичи ўзгаришсиз қолмоқда. Ривожланишида туғма нуқсони ва ирсий касалликлар билан туғилган болалар интенсив кўрсаткичи энг кўп ҳудудлар Наманган вилоятида 3,3 фоиз, Сирдарё ва Хоразм вилоятларида 2,5 фоиз, Тошкент вилоятида 2,4 фоиз ва Фарғона вилоятида 2,3 фоизни ташкил этган.
Қорақалпоғистонда туғма касалликларга чалинган болалар улуши 4,1 фоизни ташкил этади, аммо бу ҳолатларнинг асосий этиологик омили ҳудуднинг оғир экологик шароитидир.
Таҳлилларга кўра, 2023 йилда туғма нуқсон ва ирсий касалликлар билан туғилган болаларнинг 9,7 фоизи яқин қариндошлар никоҳидан туғилган. 2021 йилда бу кўрсаткич 9,1 фоизни, 2022 йилда 8,3 фоизни ташкил этган.
Энг юқори кўрсаткич Сурхондарёда — 31,6% (2021 йилда — 29,5%, 2022 йилда — 27,6%), бундан ташқари, Қашқадарёда — 26% (32,5% ва 27,3%), Сирдарёда — 13% (13,4% ва 8,5%), Андижонда — 12% (6,2% ва 8%), Самарқандда — 10,3% (13,3% ва 14,5%), Бухорода — 10,1% (8,8% ва 8,9%) .
2024 йилнинг беш ойида Республика ихтисослаштирилган педиатрия марказига 6660 нафар бола ётқизилган бўлиб, неврология бўлимида даволанган беморларнинг 28,9 фоизи, гастроэнтерология бўлими беморларининг 21,5 фоизи, ЛОР бўлими беморларининг 34,9 фоизи ирсий-генетик касаллик ҳисобланган муковисцидоз касаллиги билан даволанган. Уларнинг ота-оналари 28,9 фоиз ҳолатда яқин қариндошлар экани маълум бўлган.
Бугунги кунда Ўзбекистонда 6526 нафар (2022 йилда 5856 нафар) кам учрайдиган орфан ирсий-генетик касалликлар, жумладан, 278 (228) нафар — муковисцидоз касаллиги, 49 (44) нафар — тизимли бошланувчи ювенил артрит, 387 (346) нафар — талассемия, 940 (717) нафар — гемофилия, 370 (356) нафар — буллез эпидермиолиз, 158 (72) нафар — спинал мушак атрофияси (СМА), 425 (385) нафар — фенилкетонурия, 1896 (1686) нафар — туғма гипотиреоз билан рўйхатга олинган шахслар мавжуд.
Бундай хасталикка чалинган болалар давлат дастурлари асосида қимматбаҳо дори-дармонлар ва тиббиёт буюмлари, махсус терапевтик овқатланиш билан бепул таъминланади, дейилади тушунтириш хатида.
