Тайванлик боксчи Линь Юй-Тин 57 килограмм вазн тоифасида Олимпиада чемпиони бўлди. Олтин медаль сари йўлда у ва жазоирлик бошқа боксчи гўёки эркак бўла туриб, аёллар билан беллашганликда айблана бошлади.
Бу ҳақда кўплаб сиёсатчилар, тадбиркорлар ва бошқа шахслар фикр билдирди.
13 август куни бош вазир Абдулла Арипов жонли эфирда ўтказилган олимпия терма жамоасини расмий кутиб олиш маросимида ўзбекистонлик спортчи мағлуб бўлган Ситора Турдибекова ва Линь Юй-Тин ўртасидаги бокс учрашуви ҳақида фикр билдирди.
«Айрим спортчиларимиз ҳар хил сабабларга кўра медаллар соҳиби бўла олишмади. Бунга ўтган сафар ҳам айтиб ўтганимиздек, ҳакамликдаги ноаниқликлар ва бошқа сабаблар бўлиши мумкин. Энг ёмони бу гал, ўйлайманки, бизнинг халқимизга ҳам умуман ёқмаган нарса бу — эркак, болаларнинг аёллар кийимини кийиб чиққани бўлди. Бу, умуман, ҳеч қанақасига қабул қилиб бўлмайдиган [ҳолат]. Шунда ҳам бизнинг Ситорахон [Турдибекова] қизимиз ўша Тайванми, Таипейиданми келган эркак-йигит билан охиригача, қўрқмасдан тушиб, [жанг қилди]», — деди Абдулла Арипов.
«Диёрахон [Келдиёрова]нинг чемпион бўлгани, Светлана [Осипова]нинг кумуш медални қўлга киритгани ва Ситорахон [Турдибекова]нинг қўрқмасдан курашгани, боя Танзила Камаловна айтганларидек, қизларимизнинг ҳам ҳеч йигитларимиздан қолишмайдиган мардлиги, уларнинг жўшқинлиги ва ҳақиқий лидерлигидан дарак, тўғрими? Албатта, умид ва орзулари ушалмаган спортчиларимизга келажакда ҳамма орзулари ушалишини тилаб, бундан ҳам кўпроқ ҳаракат қилиб, ҳурматли президентимиз яратиб бераётган имкониятлардан тўғри фойдаланиб, бундан ҳам яхши натижаларга эришамиз, деган ният билан чин кўнгилдан табриклайман сизларни, хуш келибсизлар», — дея таъкидлади ҳукумат раҳбари.
Гендер можароси
Лин Ю Тинг ва Ситора Турдибекова. Фото: Миллий олимпия қўмитаси.
28 ёшли Лин Ю Тинг икки карра жаҳон чемпиони (2018, 2022), Осиё ўйинлари чемпиони (2022), Осиё чемпиони (2017) ва Жаҳон чемпионатининг бронза медали совриндори (2019). У, шунингдек, 2020 йилги Токио Олимпиадасида иштирок этди ва у ерда ҳакамлар қарорига кўра 1/8 финалда филиппинлик спортчи Нести Петечиога ютқазди. Яъни у барча турнирларда ғалаба қозона олмади, унинг ҳаваскор боксдаги шахсий рекорди — 46 ғалаба, шу жумладан, 1 нокаут, 14 мағлубият.
У Париж Олимпиадасида 57 килограммгача бўлган вазн тоифасида польшалик Юлия Шереметани мағлубиятга учратиб, олтин медални қўлга киритди. У 1/8 финалда ўзбекистонлик Ситора Турдибековани ҳам мағлуб этганди (5:0).
Лин Ю Тинг билан бир қаторда, жазоирлик боксчи Иман Хелиф (47 ғалаба, жумладан, 7 нокаут, 9 мағлубият) ҳам «гендер можароси» марказида бўлди. Бу 1 август куни италиялик боксчи Анжела Карини жазоирлик спортчи билан жанг бошланганидан 46 сония ўтиб, мусобақада иштирок этишдан бош тортганидан сўнг содир бўлди ва у «ҳеч қачон бунчалик қаттиқ зарба қабул қилмаганини» айтди.
Хелифнинг гўёки эркак бўла туриб, аёллар билан мусобақалашаётгани, жумладан, Ўзбекистонда ҳам баҳсларни келтириб чиқарди. Кейинчалик Анжела Каринининг ўзи Хелифдан кечирим сўрамоқчилиги ва унинг қўлини сиқишдан бош тортганидан афсусда эканини билдирди.
Ўтган йилга қадар спортчиларнинг жинси ҳеч қачон шубҳа остига олинмаганди. На Лин, на Хелиф ўзларини трансгендер ёки интерсексуал сифатида идентификация қилмаган (ушбу атама ва бундай хусусият бериш қандай келиб чиққани ҳақида батафсил).
2023 йилда Халқаро бокс ассоциацияси (IBA) уларни «гендер тести муваффақиятсизлиги» туфайли жаҳон чемпионатидан дисквалификация қилганида ва бу орқали Линь Юй-Тин бронза медалидан маҳрум бўлиб, Хелиф 66 кг гача тоифадаги мусобақа чорак финал босқичидан четлатилганида ҳаммаси ўзгарди (ўзбекистонлик Навбаҳор Ҳамидова у ерга бориб, кейинчалик жаҳон чемпионатида бронза медалини қўлга киритганди).
Линь Юй-Тин ва Иман Хелиф. Фото: npr.org
Қайд этиш жоиз, Жаҳон бокс федерациялари ассоциациясини тадбиркор Умар Кремлев бошқаради (ОАВ унинг Россия расмийларига яқинлигини таъкидлайди), унинг ягона ҳомийси эса Россия давлат концерни «Газпром» ҳисобланади.
Кремл Жаҳон кубоги вақтида «бир қатор ДНК тестлари ўз ҳамкасбларини алдамоқчи бўлган ва ўзини аёл қилиб кўрсатган спортчиларни аниқлаганини» айтганди. Унинг сўзларига кўра, «генетик тестлар» натижаларига кўра, уларда ХY хромосомалари борлиги исботланган, бу биологик аёлларда йўқ (ирсий бузилиш ҳолатлари бундан мустасно).
Баъзи кузатувчилар синов чемпионатдан олдин эмас, балки Хелифнинг 1/8 финалда россиялик спортчи Азалией Аминева устидан қозонилган ғалабасидан кейингина ўтказилганини шубҳали деб ҳисобламоқда.
Жаҳон ОАВнинг аксарияти, хусусан, Россия давлат ОАВлари Хелиф ва Юй-Тин биологик аёл эмаслиги ҳақидаги ягона далил сифатида Кремлнинг ўтган йилги баёнотини келтирган.
IBA позицияси
31 июль куни IBA «спортчи аёлларда тестостерон тести ўтказилмагани, балки алоҳида ва тан олинган тестдан ўтказилгани, тафсилотлар сирлигича қолаётгани»ни маълум қилди. «Ушбу тест ҳар икки спортчи ҳам зарур шартларга жавоб бермаганини ва бошқа спортчилардан рақобатбардош устунликка эга эканини аниқ кўрсатди», — дейилади хабарда. Аммо ассоциация улар айнан нимани «тан олинган тест» деб атаётганини очиқламади, деб ёзади BBC рус хизмати.
Умар Кремлев Instagram’да: «Томас Бахга (ХОҚ раҳбари — таҳр.) шармандалик», — деб ёзди. «Ҳозир Олимпиада ўйинларида содир бўлаётган воқеалар барча замонлар шармандалигидир. Спортчилар ХОҚ раҳбариятининг беадаблиги туфайли заҳарланмоқда ва гендер камситиш ва рақобат йўқлиги туфайли ўз фаолиятини якунламоқда», — дея таъкидлади у.
У бир ҳафта олдин ўтказилган пресс-конференцияда IBA’да «улар эркак эканини кўрсатадиган таҳлил ва генетик тестлар бор»лигини айтди.
Кейинроқ IBA Иман Хелиф ва Линь Юй-Тин бир нечта мураббийларнинг шикоятларидан сўнг гендер текширувидан ўтганини айтди. Шу билан бирга, хабарда айтилишича, бу ҳолат биринчи марта 2022 йил май ойида кузатилган (IBA уларни фақат бир йилдан кейин тўхтатган).
Ассоциациянинг тушунтиришича, улар спортчиларга нисбатан зудлик билан ҳеч қандай чора кўрмаган, чунки улар фақат битта тест натижаларини етарли эмас, деб ҳисоблаган. Қайта синов 2023 йил 17 мартда ўтказилган ва натижалар «мутлақо бир хил» бўлган.
ХОҚ позицияси
Томас Бах. Фото: ХОҚ.
30 июл куни Халқаро олимпия қўмитаси Иман Хелиф ва Линь Юй-Тинни бокс бўйича аёллар олимпия турнирига қабул қилди. Бу вақтга келиб, ХОҚ қарори билан IBA халқаро тан олишдан маҳрум қилинган эди.
Маълумот учун: Халқаро бокс ассоциацияси, IBA, деярли бир аср давомида ҳаваскор боксни бошқариб келди. Аммо 2019 йилда қатор коррупция ва молиявий можаролар ХОҚни IBA’ни чиқариб юборишга ва Олимпиадада боксни ташкил этиш ҳуқуқидан маҳрум қилишга мажбур қилди. Бундан аввал 2012 йили Лондон ва 2016 йилда Рио-де-Жанейрода ўтказилган ўйинларда порахўрлик ва келишилган ўйинлар билан боғлиқ можаролар юзага келган эди. 2018−2019 йилларда ташкилотга АҚШ санкциялари рўйхатига киритилган ўзбекистонлик тадбиркор Ғофур Раҳимов раҳбарлик қилган.
ХОҚ, шунингдек, IBA тестларининг ҳақиқийлиги ва вақтини шубҳа остига қўйиб, боксчилар йиллар давомида тестсиз жанг қилганига ишора қилди. Ташкилот, шунингдек, Париждаги «тартибсиз матбуот анжумани»га ишора қилиб, IBA’нинг ишончлилигини шубҳа остига қўйганини айтди, чунки ундаги «бир нечта номувофиқликлар уларнинг тест натижаларига таяниб бўлмаслигини исботлади».
ХОҚ алоқалар бўйича директори Марк Адамс 4 август куни аёл боксчилар ҳужумлар қурбони бўлганини, айниқса, ижтимоий тармоқларда ўлим билан таҳдид қилинганини айтди. Унинг сўзларига кўра, Хелиф ва Юй-Тиннинг гендер тестлари қонуний бўлмаган. Унинг таъкидлашича, намуна олиш жараёнида «концепциянинг ўзидан тортиб, улар ҳақидаги маълумотларни жамоатчиликка тарқатишгача» жуда кўп қоидабузарликлар мавжуд
«Улар қиз бўлиб туғилган, аёл сифатида рўйхатга олинган, паспортларда эса аёл сифатида кўрсатилган. Сўнгги 6−7 йилдан буён катталар ўртасидаги мусобақаларда қатнашиб келмоқда. Улар аёл сифатида жангларда ғалаба қозонган ва ютқазган», — деди у.
Тайванлик ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари Линни Олимпия ўйинлари давомида қўллаб-қувватлаб, унинг ғалабаларини нишонлади ва уни баланд овозда ҳимоя қилди. Тайвань президенти Лай Циндэ Линни «Тайваннинг қизи» деб атади ва у Тайванни фахрлантирганини айтди.
Хитой Тайпэйи олимпия қўмитаси Халқаро бокс ассоциациясига (IBA) мактуб йўллаб, уни тайванлик боксчининг жинси билан боғлиқ айбловлар бўйича қонуний чоралар кўриши мумкинлиги ҳақида огоҳлантирди.
Шанба куни Линнинг она шаҳри Янги Тайпейда юзлаб одамлар унинг онаси Ляо Шу-Чэнь билан финалнинг жонли эфирини томоша қилиш учун тўпланди.
Би-би-сига берган интервьюсида у Линга шундай деди: «Онанг сени яхши кўради. Мен қизимни яхши кўраман». «У жуда қийин йўлни босиб ўтди. Бутун дунё уни масхара қилаётганини кўриб жуда ғазабландим. Бу тарихий лаҳза», — дея қўшимча қилди у.
Можаролар фонида интернетда Лин бокс билан шуғулланишни оилавий зўравонлик қурбони бўлган «онасини ҳимоя қилиш» учун бошлаганини айтган интервьюси қайта пайдо бўлди.
Тасдиқлаш жараёни қандай амалга оширилади?
Илгари халқаро мусобақаларда иштирок этаётган спортчи қизлар турли йўллар билан текширилар эди: 1966 йилдан бошлаб уларнинг барчаси визуал тиббий кўрикдан ўтказила бошлади. Хромосомаларни текшириш 1967 йилдан бери олиб борилади. Тўғрироғи, дастлаб бу нотўғри прототип эди. Кўп сонли тиббиёт мутахассислари бундай текширувга қарши чиқди, деб ёзади Meduza. Чунки бундай тест фақат хромосомалар тўпламини кўрсатиши мумкин, аммо спортчининг эркак ёки йўқлигини эмас.
Якунда иштирокчиларни кенг қамровли синовдан ўтказмасдан бўлиб ўтган биринчи Олимпия ўйинлари 2000 йилда Сиднейдаги ўйинлар бўлди.
Ҳозирда ХОҚ ва ихтисослаштирилган спорт ташкилотлари мусобақаларда адолатни таъминлаш ва шу билан бирга аёл спортчиларни камситмаслик ўртасида мувозанатни сақлашга ҳаракат қилмоқда.
Олимпиада боксига кириш қоидалари ўзгарадими?
Фото: МОҚ.
2021 йилда ХОҚ индивидуал спорт федерацияларидан тестостерон даражасига асосланган умумий сиёсатни талаб қилишдан кўра, ўзларининг мувофиқлик сиёсатларини ишлаб чиқишларини сўраб янги кўрсатмалар чиқарди.
Бироқ олимпия бокси IBA билан келишмовчилик туфайли ХОҚ зиммасига юклангани ва Хелиф-Лин можароси авж олгани сабабли, қўмита аёллар бокс тоифасини ҳимоя қилиш ва адолат ва хавфсизликни таъминлаш учун ўзининг қаттиқроқ қоидаларини ишлаб чиқишда тобора кучайиб бораётган босимга дуч келди, деб ёзади BBC.
Бу сўнгги йилларда бир қатор спорт федерациялари ўзларининг гендер мувофиқлиги қоидаларини кучайтириб, трансгендер аёлларни элита аёллар мусобақаларида қатнашишни тақиқлагани ва жинсий ривожланишдаги фарқлари (DSD) бўлган спортчиларнинг тестостерон даражасини тиббий йўл билан камайтиришини таъкидлагани билан содир бўлди. Хелиф ва Линь трансгендер деган фикр йўқ.
Шу тариқ ХОҚнинг бокс бўйича мувофиқлик қоидалари бошқа спорт турлари билан тенглаша олмади. ХОҚ 1999 йилда генетик гендер тестидан воз кечганди ва қисман одамларни қоралашдан қўрқиб, қоидаларни ўзгартиришга қарши бўлган ва «ҳар бир инсон спортда камситишларсиз қатнашиш ҳуқуқига эга»лигини маълум қилганди.
ХОҚ президенти Томас Бах шундай деди: «Баъзилар ҳозир ХХ ёки ХY эркаклар ва аёллар ўртасидаги аниқ фарқ эканини айтадиган даражада оддий эмас. Илмий жиҳатдан бу ортиқ тўғри эмас».
Шу билан бирга, Бах шундай деди: «Агар кимдир бизга илмий жиҳатдан тасдиқланган тизимни тақдим этса — эркак ва аёлни қандай аниқлаш мумкинлиги бўйича — биз буни биринчи бўлиб қиламиз. Бизга бу ноаниқлик ёқмайди. Шунинг учун биз уни ўрганишдан хурсанд бўлардик».
ХОҚ вакили ҳам бу масалада «қора ёки оқ» йўқлигини таъкидлади.
«Кўп аёлларда тестостерон даражаси эркакларникига қараганда юқори, шунинг учун тест қандайдир сеҳрли таёқча экани ҳақидаги фикр тўғри эмас. Бу миналанган майдон. Агар консенсус топа олсак, албатта, уни амалга ошириш устида ишлаймиз. Бу барча спорт турлари бўйича муаммо, биз бу муаммони ҳал қиладиган ҳар бир кишини тинглашга очиқмиз. ХОҚ ҳар доим инклюзивлик ва адолатни ва кенгроқ маънода хавфсизликни мувозанатлашга ҳаракат қилади. Бу қийин савол ва биз бу ҳақда ўйлаб кўришимиз керак», — деди Бах.
ХОҚ танқидчилари бундай мувозанатга эришиш мумкин эмаслигини ва адолат ва хавфсизликка устувор аҳамият бериш кераклигини таъкидламоқда.
Бокс бўйича можаро келажакдаги Олимпиада ўйинларида мажбурий гендер тестини ўтказиш талабларини кучайтирди, фаоллар эса (ХОҚ 2000 йилда бекор қилган) ёноқдаги тампон тестини қайтаришни талаб қилди. Уларнинг айтишича, спортчи аёлларнинг аксарияти буни қўллаб-қувватлайди. Бироқ, бошқаларнинг таъкидлашича, инсоннинг ирсий таркибига ишонч ҳосил қилиш учун янада кенгроқ тестлар талаб қилинади, бу эса харажат ва инвазивлик ҳақида хавотир уйғотиши мумкин, деб таъкидлайди BBC.
Аёл боксчиларда DSD борми?
Хелиф ва Линнинг DSD (жинсий ривожланиш бузилиши) билан касалланган спортчилар экани ҳали номаълум, чунки тўлиқ тест натижалари махфий ва уларнинг ўзи ҳам бу маълумотларни ошкор қилмади. Улар аёл эканини таъкидламоқда.
Бироқ IBA баёнотлари (ва ХОҚнинг дастлаб бу DSD ҳодисаси эмаслигини таъкидлаб, кейин баёнотни қайтариб олишдаги хатоси) туфайли спортчилар DSD билан касалланган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги муқаррар тахминларга олиб келди ва спорт бу масалага қандай ёндашиши кераклиги ҳақидаги мунозарани қайтадан қўзғатди, деб таъкидлайди BBC.
Бу енгил атлетика учун ҳам актуал, жанубий африкалик ўрта масофага югурувчи Кастер Семеня ўтмишда можаро марказида қолганди. Жинсий ривожланишда турли хил ўзгаришларга эга бўлган ва бу унинг тестостеронини оширган аёл спортчи икки марта Олимпия олтинини қўлга киритган.
2011 йилда Халқаро енгил атлетика федерациялари ассоциацияси аёллар қонида тестостероннинг мақбул даражасини аниқлади. Семеня бу гормон даражасини пасайтириш учун дорилар қабул қилиши керак эди. 2018 йилда чекловлар фақат 400 метр ва бир милягача бўлган пойгаларда қолдирилди. Кастер Семеня бошқа масофалар бўйича мусобақалашишга қарор қилди.
Илмий ҳамжамиятда DSD турига қараб, у билан касалланган спортчилар аслида қандай физиологик фойдаларга эга бўлиши ҳақида мунозаралар давом этмоқда. Баъзиларнинг айтишича, Y хромосомаси бўлган ҳар бир киши эркак, Y хромосомаси бўлмаган ҳар бир киши аёл деган аниқ фикрни айтиш мумкин эмас ва кўпроқ маълумот талаб қилади.
