Олий Мажлис Қонунчилик палатаси 13 август куни бўлиб ўтган мажлисда янги таҳрирдаги (амалдагиси 2002 йилда қабул қилинган) «Банклардаги омонатларни ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида»ги қонун лойиҳасини биринчи ўқишда қабул қилди, деб хабар қилди қуйи палата матбуот хизмати.
Қонун лойиҳасини Марказий банк раиси ўринбосари Аброрхўжа Турдалиев тушунтирди. Ҳужжатни ишлаб чиқиш 2022−2026 йилларда Янги Ўзбекистонни ривожлантириш давлат дастурида кўзда тутилган. Лойиҳа 2023 йил октабр ойида якунланиши керак эди.
Жаҳон банки экспертлари билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган ҳужжатда аҳоли омонатларини кафолатлаш тизимини ислоҳ қилиш ва халқаро стандартларга мослаштириш кўзда тутилган.
Жаҳон банки экспертлари омонатларни кафолатлаш тизимини халқаро стандартларга мувофиқлигини ўрганиб чиқди. Самарали омонатларни суғурталаш тизимининг 16 асосий тамойилидан саккизтаси амалдаги қоидаларга мувофиқ бажарилмайди, дейилади уларнинг ҳисоботида.
Ҳисоботда Фуқаролар омонатларини кафолатлаш жамғармаси томонидан омонатларни тўлиқ ҳимоя қилиш борасидаги муаммолар қайд этилган. Шу сабабли, фуқаролар «банкнинг молиявий аҳволи ва операцион рисклар билан қизиқмаган ҳолда» юқори фоиз ставкасида пул инвестиция қилишдан манфаатдор.
Шу билан бирга, энг кўп якка тартибдаги мижозларга хизмат кўрсатувчи Халқ банки давлат кафолатларидан фойдаланади. Бу молиявий хизматлар бозоридаги рақобат муҳитига салбий таъсир кўрсатмоқда, дея қайд этган халқаро экспертлар.
Ўзгартиришларга кўра, омонатларни тўлиқ (100 фоиз) кафолатлашдан воз кечиш таклиф этилмоқда. Бу тизим Ўзбекистонда 2009 йилда ўша пайтда мавжуд бўлган иқтисодий инқироз оқибатларини юмшатиш мақсадида жорий этилган. Бу механизм бошқа мамлакатларда ҳам вақтинчалик жорий қилинган, бироқ бугунги кунда 108 давлатдан фақат Ўзбекистон, Туркманистон ва Беларусь омонатларнинг тўлиқ кафолатлаш тизимини сақлаб қолган.
Бошқа мамлакатларда банк омонатини қоплашнинг максимал қуйидагича миқдори белгиланди: Қозоғистонда — 43 минг доллар эквивалентида, Озарбайжонда — 17,7 минг доллар, Россияда — 15,4 минг доллар, Туркияда — 14 минг доллар, Европа Иттифоқи мамлакатларида — 100 минг еврогача ўсиш.
Ўзбекистонда бир банкдаги бир омонатчи, жумладан, тадбиркорлар учун максимал миқдорни 200 миллион сўмдан (тахминан 15,9 минг доллар) кўп бўлмаган миқдорда белгилаш таклиф қилинмоқда. Яъни, омонатчи турли банклардаги ҳар бир омонат учун 200 миллион сўмгача тўлов кафолатига ишониши мумкин (масалан, 35 та банкда омонат қўйишда бу 7 миллиард сўмгача).
Таҳлилларга кўра, бу миқдор омонатчиларнинг банклардаги маблағларининг 99,7 фоизини қоплайди. Молиячи Отабек Бакировга кўра, бу тўғри кўрсаткич, аммо муаммо барча йирик омонатлар кам сонли омонатчилар қўлида жамланган.
«Афсуски, бир неча минг омонатчилар Ўзбекистондаги жами омонатларнинг мутлақ катта қисмига эгалик қилишади. Марказий банк агар шу маълумотни эълон қилса, ҳаммага тушунарли бўларди. 16 йилдан бери ўзгармаган, бутунлай эскирган кафолат тизими майда ва ўрта омонатчиларни эмас, кўпроқ миллиардерларнинг омонатларини кафолатлаган, рақобатни эмас, концентрацияни рағбатлантирган, йирик омонатчиларда рискка бефарқликни парваришлаган», — деди у.
Янги компенсация миқдори қонун кучга киргунга қадар очилган депозитларга татбиқ этилмайди. Яъни, мавжуд омонатларни, уларнинг миқдоридан қатъи назар, кафолатлашнинг тўлиқ тизими сақланиб қолади.
Бундан ташқари, бундай лимитнинг белгиланиши банкларни фуқаролик жавобгарлигидан озод қилмайди; Яъни 200 миллион сўмни давлат қоплайди, қолганини омонатчи банкдан талаб қилиши мумкин.
Бундан ташқари, ўзгартиришларда банк лицензияси бекор қилинганда компенсация тўлашни бошлаш муддатини 2 ой 23 кундан 7 иш кунига қисқартириш таклиф этилмоқда.
Омонатларни кафолатлаш жамғармасининг мақсадли кўрсаткичи депозит базасининг 5 фоизи миқдорида белгиланган. Жамғарма нотижорат давлат органи шаклидаги Омонатларни кафолатлаш агентлигини ташкил этиш ва унинг ваколатларини кенгайтиришни режалаштирмоқда.
Жамғарма тақчиллигининг олдини олиш учун агентлик кузатув кенгаши Марказий банк билан келишилган ҳолда махсус ажратмалар киритиш, давлат бюджетидан кредитлар, Марказий банк кредити ва бошқа манбалар ҳисобидан маблағларни жалб қилиш имкониятига эга бўлади.
Омонатларни кафолатлаш агентлиги ходимлари депозит маълумотларининг тўғрилигини текшириш мақсадида Марказий банк томонидан ўтказиладиган текширишларда мутахассис сифатида иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлади.
Жамғарманинг бадаллар ҳисобидан шакллантириладиган маблағлари етарли даражада бўлишини таъминлаш ва инфляция оқибатида йўқотишларни қоплаш мақсадида мазкур маблағларни 7 кун ичида юқори ликвидли, паст рискли, пулга айлантирилиши мумкин бўлган активларга жойлаштириш ҳуқуқини бериш таклиф қилинмоқда.
Аброрхўжа Турдалиэв агентлик ваколатларининг кенгайтирилишини тушунтирди, чунки жамғарма ҳали ҳам фуқаролар омонатларини кафолатлаш бўйича сиёсатга эга эмас, фақат омонатларни йўқотганлик учун компенсация тўлаш билан чекланади.
Энди агентлик «тўлов кассаси» (PayBox) мандатидан «тўлов кассаси плюс»га (PayBox+) ўтади (шунингдек, «йўқотишларни минималлаштирувчи» ва «хавфни минималлаштирувчи» ҳам мавжуд). Ҳозирда омонатни суғурталовчи фақат суғурталанган депозитлар бўйича суғурта даъволарини тўлаш учун масъул бўлсада, энди у юзага келиши мумкин бўлган банк инқирозларининг олдини олиш учун муайян ҳал қилиш функциялари каби қўшимча масъулиятларга эга бўлади.
Депутатларнинг фикрича, мазкур қонун лойиҳасининг қабул қилиниши банк тизими барқарорлигини таъминлаш, аҳоли ва тадбиркорлар маблағларини сақлаш, уларга «банклар ёпилган тақдирда маблағларини йўқотишдан қўрқмасдан» ўз фаолиятини юритиш имконини беради ва муҳими, «халқнинг банк тизимига ишончини мустаҳкамлайди».
Отабек Бакиров, шунингдек, фуқароларнинг ўз карта ва омонатларидан бошқа банклардаги ўзининг карта ва омонатларига пул маблағларини бепул ўтказиш имкониятига эга бўлишини таклиф этди (ЖШШИРга боғлангани учун бу техник жиҳатдан имконли). «Бу нафақат эртага қонун кучга киргандан кейинги стрессларни юмшатади, банклар ўртасида омонатлар учун рақобатни ҳам кучайтиради».
