Сурхондарё вилояти Бойсун туманидаги «Мустақилликнинг 25 йиллиги» газ кони (М-25) қудуғидаги авария бурғилаш ишлари бўйича мутахассислар айби билан содир бўлган бўлиши мумкин. Бу ҳақда «Газета.uz»га вазиятдан хабардор манба маълум қилди.
2 сентябрга ўтар кечаси Ўзбекистон Фавқулодда вазиятлар вазирлиги 1 сентябрь куни соат 15:17 да 604-қудуқда бурғилаш ишлари вақтида «технологик жараён бузилиши» туфайли водород сулфид (водород сулфиди) сизиб чиққани ҳақида хабар берди.
Президент топшириғига биноан 2 сентябрь куни воқеа жойига бош вазир ўринбосари Ачилбай Раматов, фавқулодда вазиятлар вазири, генерал майор Абдулла Қўлдошев, энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов, Сурхондарё вилояти ҳокими Улуғбек Қосимов ва «Ўзбекнефтгаз» компанияси бошқаруви раиси Баҳодиржон Сидиқов ташриф буюрди.
Вазият билан таниш бўлган манба воқеа содир бўлган куни нима бўлганини маълум қилди.
«У ерда анчадан бери муаммолар бор эди. Превентор (қурилма бурғилаш пайтида қудуқ оғзини тўлиқ герметизация қилиш учун хизмат қилади, қурилма бурғилаш ишларини олиб бориш учун мажбурий ҳисобланади) газни ўтказиб юборди. 1−2 ҳафта олдин хизматлардан кўрсатмалар бор эди. Сўнгги бир неча кун ичида бурғилаш эритмасида газлар топилди. Шундан сўнг газ фаввораси пайдо бўлди,» — деди у.
«Бу ходимларда кучли йўтал ва нафас олишнинг қийинлашишига олиб келди. Айтишларича, бурғилаш компаниясининг бир неча ходими (икки ходимнинг касалхонага ётқизилгани ҳақида Бойсун касалхонасида «Газета.uz»га хабар берилган — таҳр.) ва яқин атрофдаги қишлоқ аҳолиси орасида заҳарланганлар бор. Яхшиямки, ўлим бўлмади. Қудуқнинг оғзида вазият унчалик ёмон эмас, превентор бутун, фақат ускуналар цинган деган маълумотлар бор,» — деди у.
Суҳбатдошнинг айтишича, газ сизиб чиқиши сабабли яқин атрофдаги аҳоли пункти ва кон ишчилари тўлиқ эвакуация қилинган.
Унинг таъкидлашича, М-25 газ конида ғайритабиий юқори қатлам босими (сувга, нефтга, ғовак бўшлиқда мавжуд бўлган газга таъсир қилувчи босим) 1963 йил декабрь ойида газ ва водород сулфид ажралиб чиқиши билан боғлиқ шунга ўхшаш авария содир бўлган Ўртабулоқ газ конидагига қараганда икки баравар кўп. Ўшанда газ алангаси икки йилу тўққиз ойдан кўпроқ ёниб турган ва термоядро портлаши ёрдамида ўчирилган.
«Бир томондан улар яқинроқ келиб, блокировка қилувчи арматурани ўрнатишлари керак эди. Аммо бу жуда хавфли, чунки водород сулфиднинг концентрацияси ўлимга олиб келади. Бошқа томондан, уни ёқиш мумкин, аммо кейин яқинлашиш анча қийин бўлади. Конни қўлдан чиқардик деб бўлмайди. Бу бир неча ўнлаб қудуқлардан бири холос, агар юзлаб бўлмаса,» — дея изоҳ берди манба.
Унинг сўзларига кўра, содир бўлган бахтсиз ҳодисада бурғилаш эритмасининг кўрсаткичларини кузатмаган бурғиловчилар айбдор бўлиши мумкин.
«Ҳар қандай суюқлик каби бурғилаш эритмаси ҳам қудуқ тиқинига унинг зичлигига тўғри пропорционал бўлган қарши босимни ҳосил қилади. Бурғилаш эритмасининг зичлигини ошириш учун (тегишли тарзда тубга босим) оғирлаштирувчи компонентлар қўлланилади. М-25 да бурғилаш эритмасининг зичлиги талаб этилган кўрсаткичлардан паст бўлгани ва баъзи назорат-ўлчов асбоблари носоз ҳолатда бўлгани сабабли фаввораланиш бошланди», — дейди манба.
Суҳбатдошнинг таъкидлашича, авария содир бўлган куни қудуқдан 500 метр масофада анализаторлар водород сулфид миқдорини 27,8 мг/м3 даражасида кўрсатган, бу ишчи ҳудуддаги ҳаводаги водород сулфиднинг рухсат этилган максимал концентрациясидан (РEМ) деярли уч баравар юқори (10 мг/м3). Ўзбекистоннинг аҳоли пунктлари ҳавосидаги водород сулфиднинг рухсат этилган чекланган концентрацияси 0,008 мг/м3 (СН245) ни ташкил қилади, аммо расмийлар яқин атрофдаги ҳудудлар ҳавосидаги кўрсаткич ҳақида маълумот бергани йўқ.
«Бу ходимларда кучли йўтал ва нафас олишнинг қийинлашишига олиб келди. Айтишларича, бурғилаш компаниясининг бир неча ходими (икки ходимнинг касалхонага ётқизилгани ҳақида Бойсун шифохонасидан «Газета.уз»га хабар берилган — таҳр.) ва яқин атрофдаги қишлоқ аҳолиси орасида заҳарланганлар бор. Яхшиямки, ўлим ҳолатлари бўлмади. Қудуқнинг оғзида вазият унчалик ёмон эмас, превентор бутун, фақат ускуналар цинган деган маълумотлар бор», — деди у.
Қайд этилишича, яқин кунларда «Ўзбекнефтгаз» компаниясининг Очиқ нефть ва газ фаввораларининг олдини олиш ва бартараф этиш бўйича Ўзбекистон ҳарбийлаштирилган қисми ходимлари авария ҳолатларини бартараф этишга киришишлари керак. Ёрдам учун АҚШ, Россия ва Япониядан бундай аварияларни бартараф этиш бўйича хорижий мутахассислар жалб қилиниши мумкин.
Таҳририятнинг нефть-газ соҳасидаги яна бир манбаси газ-нефть-сув (ГНС) намоён бўлиши «ўз-ўзидан пайдо бўлмайди, аввал «унинг аломатлари кузатилади,» шунинг учун буни сезган ходимлар зудлик билан чоралар кўришлари керак.
ГНС олдидан қуйидаги аломатлар кузатилади:
Қудуқдан чиқувчи газ ҳажми ошиши. Қудуқдан чиқувчи газнинг ҳажми кескин кўпайиши ва газ пуфакларининг кўрилиши ГНСни кўрсатувчи асосий аломатлардан бири;
Қудуқ босимининг кескин ўзгариши. Қатлам босимининг кескин ўзгариши ёки кескин тушиб кетиши ГНС ҳолатига ишора қилади. Бу бурғилаш жараёнида босимнинг назоратдан чиқиши билан боғлиқ бўлиши мумкин;
Бурғилаш эритмаси миқдорининг ёки хусусиятларининг ўзгариши. Бурғилаш эритмаси миқдорининг тушиши, рангининг ўзгариши ёки қувватининг камайиши, эритмага газ, нефть ёки сув аралашганидан дарак беради;
Қудуқдан чиқувчи нефть ёки газнинг тўсатдан кўпайиши. Қудуқдан одатдан ташқари миқдорда нефть ёки газ чиқиши ҳамда бурғилаш эритмаси билан бирга уларнинг аралашмаси юзага келиши ГНСнинг аниқ аломати;
Қудуқдан чиқувчи қатламнинг таркибидаги ўзгаришлар. Қудуқдан чиқувчи қатламнинг кимёвий ёки физик таркибида кескин ўзгаришлар кузатилиши.
Унинг сўзларига кўра, у ишчиларни айбдор деб ҳисобламайди, чунки у ерда қандай босим бўлгани ва у ерда ўрнатилган ускуналар унга бардош бера олиши номаълум. Аммо бундай компаниялар тузилмасида иш ҳақининг кечикиши ва кўплаб мутахассисларнинг ишдан бўшатилишини ҳисобга олиб, инсон омилини инобатга олмаслик мумкин эмас, деди у.
Мутахассиснинг фикрича, бундай ҳолат битта қудуқда кузатилади, агар у бир қатламда жойлашган бўлса, бошқа қудуқларда ҳам босим кескин ошиши мумкин.
«Энди бу қудуқни ёпиш учун унинг ёнида 3−4 та қудуқ қазиб, ёқиб қўйиш, кейин асосий қудуққа фаввора арматурасини ўрнатиб, қолганларини аста-секин ёпиб қўйиш мумкин. Лекин бу вақт талаб қилади, бундай шароитда ишлаш мумкин эмас,» — деди у.
«Газета.уз» бир неча бор Энергетика вазирлиги, «Ўзбекнефтгаз», Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, Санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси матбуот хизматларига сўровлар юборди, бироқ изоҳ ололмади. Таҳририят, шунингдек, Ўзбекистон Бош прокуратурасидан терговга қадар текширув ўтказиладими ёки жиноят иши қўзғатиладими, деб сўради.
М-25 лойиҳаси тўғрисида
Surhan Gas Chemical Operating Company заводлари ва бошқа объектлари, шунингдек, Eriell ва Enter Engineering объектлари жойлашган ҳудуднинг сунъий йўлдош тасвирлари.
М25 кони ҳозирги вақтда Ўзбекистонда ҳали ўзлаштирилмаган энг йирик газ конидир. Газ захиралари 150 миллиард куб метрдан ортиқни ташкил этади. Газ захираларининг асосий қисми таркибида углерод диоксиди ва водород сулфид кўп бўлади.
Кондаги биринчи қудуқ 1975 йилда «Ўзбекнефт» бирлашмаси томонидан бурғиланган. Кейинги қирқ йилдан ортиқ вақт давомида конни ишга туширишнинг имкони бўлмади, чунки унинг захиралари қийин ажратиб олинади, газ юқори олтингугуртли, коннинг ўзи эса жуда мураккаб кон-геологик шароитлар билан тавсифланади. 2006−2008 йилларда Малайзиянинг Petronas компаниясининг жалб қилиниши ҳам ривожланиш босқичига ўтишга имкон бермади.
2017 йил апрель ойида Ўзбекистон ҳукумати инвесторлар консорциуми — Gas Project Development Central Asia (илгари «Газпром» ва Газпромбанк қўшма корхонаси), Altmax Holding (Кипр) ва «Ўзнефтгазқазибчиқариш» билан «Ўзбекистон мустақиллиги» инвестиция блокида «Мустақилликнинг 25 йиллиги» газ конини қайта ишлаш мажмуасини қуриш билан бирга разведка қилиш ва ўзлаштириш бўйича маҳсулот тақсимотига оид битим имзолади.
Бутун мажмуанинг қиймати 5,8 миллиард долларга баҳоланган. Газ-кимё мажмуасининг қиймати 2,9 миллиард долларни ташкил этган (2021 йил апрель ойида лойиҳа 2 миллиард долларга баҳоланган). Мажмуа йилига 5 миллиард куб метр газ қазиб олиш ва қайта ишлаш қувватига эга бўлади.
Лойиҳа 35 йил муддатга МТБ шартлари асосида амалга оширилади, оператор Surhan Gas Chemical Operating Company хорижий корхонаси ҳисобланади. Бурғилаш ишларини Eriell компанияси, газни қайта ишлаш заводи, инфратузилма объектлари, газни йиғиш, тайёрлаш ва етказиб бериш тизимларини лойиҳалаштириш, ускуналар етказиб бериш ва қуриш ишларини «тайёр ҳолда топшириш» шарти билан Enter Engineering компанияси амалга оширади.
ВEБ.РФ ва «Газпромбанк» 2021 йилда «Мустақилликнинг 25 йиллиги» кони га Россия техникасини экспорт қилиш учун 900 миллион доллар миқдорида кредит ажратган.
2023 йилнинг ноябрь ойи ҳолатига кўра, конни ўзлаштириш учун 1,45 млрд доллар инвестиция киритилди, 20 та қудуқда бурғилаш ишлари якунланди, 11 та газ қудуғи муваффақиятли синовдан ўтказилди. Пойдевор ишлари ва металл конструкциялар қурилиши деярли якунланди.
Газни қайта ишлаш заводида газни қазиб олиш ва қайта ишлашдан ташқари, олтингугуртни донадорлаш ва қотириш қурилмаси ўрнатилган бўлиб, у суюқ олтингугуртни иккита мумкин бўлган конфигурацияда қаттиқ олтингугуртга айлантириш учун мўлжалланган: донадор олтингугурт (сотиш учун) ва комли олтингугурт (сақлаш учун). Ушбу қурилмани ГҚИЗга бевосита туташган алоҳида майдончада жойлаштириш режалаштирилган эди. Ишлаб чиқариш ҳажми йилига 460 минг тоннага баҳоланган.
Лойиҳа технологиясида таъкидланишича, Бойсун газни қайта ишлаш мажмуасининг ўзига хослиги қазиб олинган хом ашё (газ) таркибидаги кислотали компонентлар — водород сулфиди (H2С, улуши 5,5 фоиз метан улуши 83,85 фоиз) ва карбонат ангидрид (CО2, улуши 8,3 фоиз), кучли коррозий аралашмалар, маълум шароитларда пўлат қувурлари ва улар билан алоқада бўлган асбоб-ускуналарга жиддий хавф туғдирадиган, шикастланиши ва/ёки йўқ қилиниши атроф-муҳитнинг ифлосланиши, маҳсулот йўқотилиши, моддий зарар ва бошқа салбий оқибатларга эга.
Бугунги кунда «Ўзбекнефтгаз» Surhan Gas Chemical Operating Companyъга эгалик қилувчи Гонконгнинг Surhan Investments Limited компаниясининг 20 фоизига эгалик қилади. «Газета.uz»нинг зарар миқдори, лойиҳа қиймати ўзгариши эҳтимоли ва уни ишга тушириш муддатлари ҳақидаги сўровига жавобан компания маълумотларга эга эмаслигини маълум қилди.
Ўтган йилнинг февраль ойида Surhan Gas Chemical Operating Company Surhan Investments Limited компанияси келишув бўйича бенефициарлар тадбиркор Бахтиёр Фозилов (Eriell, Enter Engineering, Saneg билан бирга Газли газ омборининг асосий бенефициари ва бошқа кўплаб лойиҳаларга алоқадор) ва россиялик тадбиркор Андрей Филатов (Россия шахмат федерацияси президенти ва иккита йирик транспорт-логистика компанияси ҳаммуаллифи) эканлигини маълум қилди.
