«Газета.uz»нинг «Кутубхона» номли лойиҳасида ўз хонадонида кутубхона ташкил этган мутолаа ишқибозлари билан китобхонлик ва кутубхоналар ҳақида суҳбатлар уюштирилади.
Лойиҳанинг навбатдаги меҳмони — адабиётшунос олим, педагогика фанлари доктори, профессор Қозоқбой Йўлдошев. У интервью давомида «Алпомиш» достонининг ўз ҳаётидаги аҳамияти, ёшларнинг нима сабабдан китоб ўқимаётгани, Ўзбекистонда жамоат кутубхоналари нега каррасига камайиб кетгани ҳақида гапирди.
— Китоб йиғишни қачондан бошлагансиз, бунга ким ёки нима туртки бўлган?
— Бу жараён, асосан, талабалик йилларим бошланган. Собиқ Сирдарё вилоят педагогика институтида ўқиганман, 1-курсдан қўлимга тушган ва керакли деб ҳисоблаган китобларимни йиғиб борганман. Институтни битиргач, турли соҳаларда фаолият юритдим — партияда ва касаба уюшмаларида ишладим, журналистлик ва ўқитувчилик ҳам қилдим. Шу давр ичида йиққан китобларим сони 4−5 мингта бўлиб қолди. Кўп китобларим жавонларга сиғмагани учун маълум вақт сандиқда ҳам сақладим. Китоб ўқийдиган ва шароити бор одамларнинг уйидаги катта-кичик шахсий кутубхоналарни кўргач, ўз уйимда кутубхона ташкил этиш фикри туғилган. 1984 йилда каттароқ уй қуриш имконияти бўлиб қолди, ўшанда алоҳида бир хонани кутубхонага айлантиргандик. Шунга ҳам 40 йил бўлибди.
Бир нарса ёзадиган, ёзишга интиладиган одам тинчлик истайди. Тинчлик уйингда бўлади, холос. Жамоат кутубхоналарига борсанг, кирди-чиқди кўп: кимдир китоб алмаштиради, кимдир бошқаси билан гаплашади, у ерда хаёлингни йиғиб олиш қийин. Шу боис номзодлик диссертациямни ҳам ўз шахсий кутубхонамда, осудаликда ёзганман. У замонларда интернет деган нарса хаёлимизда ҳам йўқ эди, ҳатто машинкалардан ҳам фойдаланишни яхши билмасдик. Фақат кутубхона жуда бир беминнат дастёр эди.
Фарзандларим ҳам мен ўқиш керак деб ҳисоблаган китобларни мутолаа қилиб улғайди. Натижада ўғлим ҳам, қизим ҳам ўзим сингари филолог бўлди; улар ҳам китоблар ортидан қувди, кутубхона ҳам бойиб бораверди.
— Ҳаётингизда туб бурилиш ясаган ёки сизга кучли таъсир қилган асар борми?
— Ҳа, бу «Алпомиш» достони. Менда чинакам маънода сўзга муҳаббат уйғотган асар айнан шу. Ота-онам эрта вафот этгани сабабли поччамнинг қўлида катта бўлганман. Кичкиналигимда ҳар йил ноябрь ойи охирларида қўни-қўшнилар поччамнинг уйида тўпланиб, ярим тунгача очилмаган пахта — кўсак чувишарди. 20−30 киши бир-бири билан ҳазил-ҳузул қилиб ишларди, лекин ҳар куни шу ҳолат бир хилда такрорланавергани боис бу жонга ҳам тегиб кетарди. Бир куни поччам қаердандир «Алпомиш» достонини топиб келди. Китобни 9-синфда ўқийдиган қўшнимизга ҳар куни ўқитарди. Мен унда 2 ё 3-синфда ўқирдим. «Алпомиш»даги сўзларнинг қудрати ва жозибасига шу қадар интиқ эдимки, шу асарни мен ўқисам, бошқача мутолаа қиламан, деб юрардим. Лекин бу гапларни бировга айта олмасдим. Кунларнинг бирида қўшнимиз, кайфияти йўқлигиданми ёки достоннинг қийинроқ жойига келиб қолдими, тутилиб-тутилиб мутолаа қилди, ўқиганида шира бўлмади. Кейин поччам уни тўхтатиб, «Қани Қозоқбой, сен ўқиб кўр-чи», деди. Китобни қўлимга олиб, уни оҳанг билан равон ўқишга киришдим. Мени эшитган поччам: «Мана, достонни қандай ўқиш керак! Қозоқбой, сен бугундан бошлаб «Алпомиш»ни ўқийсан, сен эса кўсак чувийсан», деди қўшнимизга қараб. Ўша кундан бошлаб «Алпомиш» менга ёд бўлиб кетди. У мен учун тенгсиз достон. Менда сўздан таъсирланиш шу достондан бошланган, деб ўйлайман.
— Ҳозирда кутубхонангизда қанча китоб мавжуд ва уларнинг қанча қисмини ўзингиз ўқиб тугатгансиз?
— Шуларнинг ҳаммасини ўқиганмисиз, деб кўп сўрашади (кулади). Ҳа, бир замонлар ҳаммасини ўқиган эдим. Лекин кейинги вақтларда китобларнинг чиқиш тезлиги ортиб, менинг мутолаа тезлигим шунга мутаносиб равишда пасайиб боряпти. Шунинг учун охирги пайтларда ўқилмаган китобларим сони кўпаймоқда. Шуни ҳам айтишим керакки, зарурат туфайли кутубхонамда йўқ китобларнинг ҳам кўпини ўқиганман. Биз олдинлари китоб излар эдик, ҳозир эса китоблар ўқирман излайдиган бўлиб қолди. Аввал ўқийдиган яхши нарсалар йўқ эди, бугун эса ўқийдиган жуда гўзал китоблар бор, лекин негадир ташна ўқирман кам.
Бир пайтлар қанча китобим борлигини рўйхат қилиб, ёзиб борардим. Кейинчалик бунга ҳафсала қилмадим. Олдин фақат китоб сотиб олган бўлсам, мана, муаллифларнинг ўзи китобини совға қиладиган даврга ҳам етиб келдик. Китобларим сони аввалгига нисбатан икки-уч баравар кўпайгандир, деб ўйлайман. Бу ердан бошқа жойларда ҳам китобларим бор. Шу сабабли ёлғончи бўлиб қолмаслик учун уларнинг аниқ сонини айтишга бироз тортинаман.
Китобга жуда ҳам бир муқаддас нарса, деб қарамайман. Китоб бу — иш қуроли. Китобга тегинманг, уни букламанг, унга чизманг, деганларга қаршиман. Китобга чизиш ва уни ўқиб кетаётган вақтда таассуротларни ёзиб кетиш керак. Чунки асарнинг ҳаммаси ёппасига одамнинг ақлига, тафаккурига кўчиб ўтмайди. Мутолаа вақтида икки-учта фикр сизнинг тафаккурингизга михланиб қолади. Ўша жойларни қайд қилиб, тагига чизиб, белги қўйиш керакки, кейинги сафар шу китобни варақлаганингизда, ўша қисмларни қийналмай топиш мумкин бўлсин, уни қайтадан ўқиб ўтириш шарт бўлмасин.
— Кутубхонангизни қандай бойитасиз: китобларни кўпроқ харид қиласизми ёки совға сифатида хадя қилишадими?
— Авваллари чоп этиладиган китобга обуна бўлиш деган тушунча бор эди. Масалан, 1980 йилларда Навоийнинг 20 томлик китобига обуна бўлиб, олдиндан пулини тўлаганман ва китоб чиққанидан кейин почта орқали уйга олиб келишган. Китобларимни ўзим излаб топиб, баъзиларини ялиниб, сўраб олиб йиққанман, шунинг учун кутубхонамда ноёб китоблар кўп.
3−4 йилдан бери жуда зарур демасам, айнан менга бугун ё эртага керак бўлади, деб ҳисобламасам, ҳозир кам китоб сотиб оляпман. Негаки, мутолаа қилишга вақт ва имкониятимни ҳисобга оляпман. Шунингдек, ёш бир жойга бориб қолди, одамнинг ёши улғайгани сари унинг ўзидан ташқари мажбуриятлари ҳам кўпайиб кетаверади. Мисол учун, мана, сизларга интервью беряпман — 2−3 соат вақтимни оласизлар. Ундан сўнг Ёзувчиларга уюшмасига бориб, қандайдир йиғинда қатнашишим керак. Иш жойимнинг ҳам ўзига яраша ташвишлари бор. Жамиятда қаердадир кимгадир қандайдир хизмат қилишинг керак бўлади.
Шунинг учун мен ҳозир аввалгидек муттасил мутолаа қиламан, деб айта олмайман. Бир замонлар ҳар бир ижодкорнинг янги асарини қолдирмай ўқирдим ва атрофимдагилар орасида ўзим ҳақимда: «Қозоқбой домла ҳеч нарсани назардан қочирмайди», деган тасаввурни шакллантирган эдим. Афсуски, бугунги кунда чиқаётган китобларнинг ўндан бирини ҳам кўра олмаяпман.
Китоб одамга ахборот билан биргаликда инсоний туйғуларни ва инсоний нуқтаи назарларни ҳам беради. [Инсон тафаккурига] туйғу билан қўшилиб кирган ахборот ҳеч қачон эсдан чиқмайди. Шунчаки ахборот сифатида қабул қилинган маълумот бир неча кундан кейин ҳеч кимнинг эсида қолмайди. Шу сабабли бадиий асар одамнинг тафаккурини ривожлантирадиган, айниқса, ҳис-туйғуларини тозартирадиган бир восита саналади.
— Ўзбекистонда жамоат, халқ кутубхоналари каррасига камайиб кетган. Нега бундай бўлди, қандай қилиб вазиятни ўнглаш мумкин, ўзи керакми шундай кутубхоналар?
— Аслида кутубхоналар уларга одамлар кирмай қўйгани, китоб ўқимай қўйгани учун [ёпилган]. Бунда албатта, амалдорларнинг ҳам [айби бор]. Бир шоввоз чиқиб, «совет» деган сўз бор китобларни йўқотиш керак, деди. Ўша катта амалдорнинг шарофати, тўғрироғи, касофати билан республика бўйича миллонлаб китоблар макулатурага топширилди. Дунёдаги бирор китоб зарарли бўлмайди, деб ўйлайман. Зарарли деб ҳисобланган китобнинг ҳам қаеридадир, албатта, фойдали нарсалар бўлади. Китобни сараламаслик керак, балки, китобхонни, ўқирманни яхши китоб ўқишга тайёрлаш, савиясини кўтариш лозим.
Миллатнинг ҳозирги шу аҳволига кутубхоналар керак эмас, деб ўйлаймиз. Лекин мавжуд ҳолатни ўзгартириш йўлини излашимиз керак. Ўқимаган миллат — таназзулга йўлиққан миллатдир. Тўғри, чиройли кийимлар кийиш мумкин, яхши овқатлар ейиш мумкин, чиройли автомашиналарни бошқариш ҳам мумкин. Лекин [одам] энг зўр машинани минган ҳолда, энг зўр уйда яшаган ҳолда ғариб ва камбағаллигича қолаверади. Нимага бизнинг миллонлаб одамларимиз ташқарига чиқиб кетди ва ташқарида нима иш қиляпти? Ҳа, бошқа давлатларда ҳам фуқаролар ташқарига чиқади. Лекин улар дунёни эгаллаш мақсадида чиқиб кетади. Миллионлаб ўзбеклар эса нафсни қондириш учун чет элга чиқяпти. Энг оғир, ҳеч ким қилмайдиган, савия талаб қилинмайдиган ишларни бажариш учун чиқиб кетяптики, бу миллатнинг ҳалокатидан далолат.
Китоб шундай нарсаки, у ўқиган одам учунгина бор. Ўқилмаган китоб бу — фойдаланилмаган имконият, ейилмаган нон, кийилмаган кийимга ўхшаш нарса. Китобни ўқиш керак. Аммо жамият ва миллат бундай қолмаслиги керак. Сиз ўзингизга савол беринг: мен шу ёшимда ўқишим керак бўлган китобларнинг қанчасини ўқидим? Мен хабардорманми Назар Эшонқулнинг асарларидан, Луқмон Бўрихон, Абдуқаюм Йўлдош, Фарида Афруз, Ойдиннисо, Ўктамой, Исажон Султон, Улуғбек Хамдам, Зулфия Қуролбой қизи асарларидан? Ойбек, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимовнинг асарларидан хабарим борми, деган саволни ўзингизга берсангиз, жавоби ҳам ўзингизга аён бўлади. Ўқимаган миллат кучли бўлмайди. Эҳтимол, боксчиларимиз дунёдаги энг зўр боксчи бўлар, эҳтимол футболчиларимизга ҳам сон кириб, жаҳон чемпионатида қатнашиб қолар. Лекин биз дунёни тафаккур билан эгаллайдиган миллатга айланишимиз керак. Биз дунёни туйғуларимиз билан бойитадиган миллатга айланишимиз учун мутолаага қайтишимиз керак.
Шу бугунги кунда ҳар бир қишлоқда биттадан кутубхона очиб, китоблар билан тўлдириб қўйганда ҳам ўқийдиган одам кўп бўлишига ишонмайман. Масалан, Ёзувчилар уюшмаси вакиллари ҳудудларга борганда уюшма ҳисобидан чиқарилган юзлаб китобларини текинга тарқатиб келади. Бундай жараёнлар китобни қадрсизлантиради, деб ўйлайман. Бепул, изланиб топилмаган нарса қўйилган жойида чанг босиб тураверади. Ўқийдиган одам китобга ўзи келади, китобнинг унинг олдига бормайди. Лекин китобни ҳам излаганда топиладиган ҳолатга келтириш керак, китоб дўконларини кўпайтириш ва китобларни арзонлаштириш зарур. Ҳозир бизда китоб саноати жуда ривожланган, жуда чиройли, безакли ва қимматбаҳо китоблар чоп этиляпти. Афсуски, ўзбек овқатнинг қимматлигига, кийимнинг қимматлигига чидаши мумкин, лекин китобнинг қимматлигига чидамайди. Ноширлар шуни ҳам ҳисобга олиши керак, назаримда.
Сиз айтгандек, сон-саноқсиз жамоат кутубхоналари, ҳар битта аҳоли пунктида одамлар изланиб узоққа бормайдиган жамият кутубхоналари бўлиш керак. Зиёлиман, ўзича ижодкорман, ўзича олимман, деган одамларнинг уйида эса шахсий кутубхоналари бўлиши лозим.
— Фаолиятингиз ёшлар билан боғлиқ, яъни олий ўқув юртида талабаларга сабоқ берасиз. Бугун ёшлар китоб ўқимай қўйди, деган гапларга муносабатингиз қандай?
— Ёшларгина китоб ўқимай қўйган бўлса яхши эди, ҳатто катталар ҳам мутолаа қилмай қўйди. Мен бўлажак тил ва адабиёт фани ўқитувчиларига дарс бераман. Талабаларимнинг орасида «Ўткан кунлар»ни, «Алпомиш»ни ўқимай келганларини ҳам учратаман. Китоб маънавий озуқа олиш учун ўқилади. Аслида китоб турмушимни яхшилашга хизмат қилади, деб ўқилмайди. Адабиёт одамга қандай моддий манфаат бериши мумкин? Мисол учун, «Алпомиш»ни ўқидинг, у қачондир қаердадир бўлган ё бўлмаган воқеалар силсиласи, лекин бу муҳим эмас. Сўзнинг гўзаллиги ва бетакрорлиги, сўзнинг қудратини ҳис қилиш ва ундан таъсирланиш қўлидан келадиган одамни тайёрлаш керак. Ўқирман шунинг учун керак, китоб шунинг учун керак.
Сизларнинг авлод вакилларининг (30 ёшгача бўлган ёшлар назарда тутилмоқда — таҳр.) тили нимага қашшоқлашиб боряпти? Нега миллатнинг катта қисми ўзбек тилида жўяли, жозибали қилиб сўзлашни билмайди? Сабаби — бугун одамлар бадиий асарни ўқишга қизиқмай қўйди. Бунинг нимаси фожиа? Бундай одамларнинг туйғулари қашшоқ, қуруқшаб қолади. Бундай одамлар 25 ёшида кампир ва чол бўлиб қолаверади. Чунки туйғу янгиланмайди, таъсирчанлик йўқолади, бировнинг қувончи ва ташвишини қабул қилиш пасаяди. Масалан, китобхон Кумуш ё Отабекнинг ҳалокатини ўқиб йиғлайди, сабаби Кумушнинг дарди унга юқади. «Ўткан кунлар» каби асарларни ўқиб, бировнинг туйғусини юқтиришга ўрганмаган одамлар фақат фойда келтирадиган нарсани ўйлайдиган бўлади.
Ёки «Аммангни кўриб келиш керак», деса, «телефонда гаплашдик-ку», дейди. Амалий жиҳатдан қараганда, унинг гапи тўғри: телефонда гаплаша олди, қариндошининг аҳволи яхши. Вақтни, пулни сарфлаб бориб келишдан нима фойда. Бу одат эртага тоғага, кейин ота ва онага, ундан сўнг болага нисбатан шаклланади. Шундай қилиб бемеҳрлик пайдо бўлади. «Нимага мен энди ота-онамни қучоқлаб ётишим керак?», «14 ёшимдан кейин мустақил яшайман» дейдиган кунботишча қарашлар шу тариқа пайдо бўлади, деб ўйлайман. Бадиий асар ана шу бойликни, ана шу неъматни беради.
— Ўзбекистонда ёшлар орасида китобхонлик маданиятини оммалаштириш мақсадида турли танловлар ўтказиляпти. Сизнингча, китобхонлар сафининг кенгайишида шу каби лойиҳалар ҳам таъсир кўрсатадими ёки бу барибир оилавий муҳитга боғлиқми?
— 70 та китобни ўқиб, шуни эслаб қолган ёшларга машина берилаётгани менга жуда ғалати кўринади. 70 та китобнинг ҳаммасини эслаб юриб, қаҳрамон қаерда тирсагини қашлади, қаҳрамон қаерда сочини таради — буларни эслаб юриш китобхонликка кирмайди. Бу ўша ёшларнинг маънавий бойишига хизмат қилишига унчалик ишонмайман. Аммо ҳеч бўлмаса шу 70 та китобни ўқийдиган одамларнинг шаклланиб қолаётгани яхши ҳолат.
Уларинг аксарияти фақат мукофотга интилса, шулар орасида китобдан роҳатланиб, мукофотсиз ҳам бошқа китобларни ўқишда давом этаман, дейдиганлари ҳам чиқиб қолади. Шу сабабли бу каби танловлар йўқдан кўра фойдали. Лекин кўпроқ мактаб ва оила ёшларга кучлироқ таъсир кўрсатади. Мактабларда адабиёт фани тестга тайёргарлик учун ўқитилмаслиги керак, мактабда адабиёт фани ўқувчиларда сўзнинг гўзаллигини ҳис қилиш, туйғусини бойитиш умиди ва режасида ўқитилиши лозим.
— Кутубхонанингизнинг келажаги қандай бўлади — кейинчалик уни очиқ бир кутубхонага айлантирасизми ё каттароқ кутубхона фондига топширасизми ёки оилавий ёпиқ хазина бўлиб қоладими?
— Агар кутубхонамдаги китобларни ўқишга қизиқадиган ва шундай фикрдаги жамоа бўлса, шундай қавм шаклланса, эҳтимол, бериб юборишим ҳам мумкин. Лекин ўғлим ва қизим ҳам бир қанча тиллардаги китобларни ўқий олади, улар ҳам жуда китобхон.
Ёдингизда бўлса, анча йил олдин ҳар бир маҳаллада кутубхона ташкил этиш лойиҳаси йўлга қўйилган эди: маҳаллаларда ойнали китоб жавонлари ичига китоблар териб чиқилган. Ўшанда мен ҳам уйимдаги бадиий асарлардан қўймоқчи бўлдим. Қарасам, жавонларга китоблар қандай қўйилган бўлса, шундайлигича бир неча йил турди. Шуни кўриб, китоб бериш фикридан қайтдим.
Ҳозирча китобларимдан ўзим фойдаланяпман. Мен ўтиб кетганимдан кейин, балки, китобларимни бирор кутубхонага топшириб юборишар ё [яқинларимнинг] ўзи фойдаланар, хуллас, бир нарса бўлар. Кейин, мен ўзим ҳам ҳали бироз яшамоқчиман (кулади), шу боис кутубхонам тақдирини жиддий ўйлаганим ҳам, бирор нимани режалаштирганим ҳам йўқ.
