Ўзбекистонда суюлтирилган табиий газ (СТГ, асосан, пропан) нархи ошиши давом этмоқда. Апрель ойидан буён унинг биржадаги қиймати икки баравар — 4,59 миллион сўмдан 9,28 миллион сўмгача ортди. «Газета.uz» ёнилғи нархининг ошиши сабабларини тушунишга ҳаракат қилди.
Республика товар-хом ашё биржаси (UzEx) газетасининг хабар беришича, январь ойида пропаннинг ўртача нархи бир тоннаси учун 7,07 миллион сўмни ташкил этган бўлса, апрелда савдога қўйилиш ҳажмининг ўсиши фонида бир тонна учун 4,6 миллион сўмгача пасайди.
Нархлар динамикасининг ушбу маҳсулотнинг савдога қўйилиш ва сотиш ҳажми динамикаси билан бевосита боғлиқлиги кўринди, яъни сотиш учун чиқарилган ҳажм пасайганда, котировкалар ўсди.
11 сентябрь якунида биржадаги нарх бир тонна учун 9,28 миллион сўмга, ёқилғи қуйиш шохобчаларида эса литри учун 7 минг сўмгача кўтарилди.
Сурхондарёнинг Бойсун туманидаги ёқилғи қуйиш шохобчаси эгаларидан бири «Газета.uz»га сўнгги ойларда нархларнинг кескин ошгани таъминотнинг камайиши билан боғлиқлигини тасдиқлади. Хусусан, Қашқадарёдаги Муборак газни қайта ишлаш заводи, унинг сўзларига кўра, сўнгги 6−7 ойда биржага пропан қўйишни тўхтатган.
«Бу завод ишлаётган пайтда ҳар куни савдога 200 тонна, 500 тонна, ҳатто 1000 тонна чиқарарди. Муборак заводи („Ўзбекнефтгаз“ таркибига киради) ва яна бир завод анчадан бери савдога қўймаяпти, баъзан улар 1−2 кун давомида қанчадир ҳажмларни чиқариши, кейин яна йўқ бўлиб кетиши мумкин. Uzbekistan GTL кунига 75, 100, 135 тонна таклиф қилмоқда. Шунингдек, 50, 100, 200 тонна сотувчи Uz Gas Energy компанияси (КТЯДР маълумотларидан ташқари, тармоқда унинг фаолияти тўғрисида маълумот йўқ) ҳам бор. Энг кўп сотувчи — бу „Лукойл“», — дейди тадбиркор.
КТЯДР маълумотларига кўра, Uz Gas Energy 2023 йил январида рўйхатга олинган. Қаттиқ, суюқ ва газсимон ёнилғи ва шунга ўхшаш маҳсулотларнинг улгуржи савдоси билан шуғулланади. Таъсисчилари Фаррух Абдуллаев ва Нодиржон Жалолов. Orginfo.uz маълумотларига кўра, Фаррух Абдуллаев шу йил бошида Activ Finance Group (қаҳва, чой, какао ва зираворлар улгуржи савдоси), Profit Store (энг йирик озиқ-овқат маҳсулотлари дистрибьютори), Binket Group (шкаф мебеллари ва ички эшиклар ишлаб чиқариш фабрикаси), Gold Dried Fruits Export (Orient компаниялар гуруҳи таркибига кирувчи агроҳолдинг), Investment Group BMK (темирйўл локомотивлари ва ҳаракат таркиби ишлаб чиқариш) каби компаниялар акцияларига эгалик қилган.
Нодиржон Жалолов бунгача нефть-газ ва нефть-кимё (қазиб чиқариш, қувур транспорти, нефть ва газни қайта ишлаш) тармоқларида хизмат кўрсатувчи «Махсусэнергогаз» компанияси раисининг биринчи ўринбосари лавозимида ишлаган. Бу йил бошида у қаттиқ, суюқ ва газсимон ёнилғиларнинг улгуржи савдоси билан шуғулланувчи Mercury Energy компанияси асосчиси бўлди.
UzEx газетасига кўра, 2023 йилнинг биринчи чораги (январь-март) якунларига кўра, LUKOIL Overseas Supply and Trading компаниясининг улуши 2022 йилга нисбатан 76 фоиздан 65 фоизга камайган. Бу янги сотувчиларнинг пайдо бўлиши ва бошқа заводлардан таклифлар ҳажмининг ошиши билан боғлиқ бўлган.
Ўшанда иккинчи ўринни 24 фоизлик улуш билан «Ўзбекнефтгаз» компанияси эгаллаган бўлиб, унинг таркибига бир қатор бошқа суюлтирилган газ сотувчилари ҳам киради.
Суюлтирилган газ биржа бозорига нисбатан яқинда кирганига қарамай, SEG Tasco (Saneg'га тегишли ФНҚИЗ ёнилғиси) бозорда 7 фоизлик улуш билан учинчи ўринни эгаллашга муваффақ бўлди. Пропан сотиш ҳажмининг қисқариши туфайли Шўртан газ-кимё мажмуасининг улуши 1 фоизни ташкил этди.
Жорий йилнинг январь-апрель ойлари натижаларига кўра, «Лукойл» улуши 63 фоизгача камайган. Янги Uz Gas Energy компанияси 14 фоиз билан иккинчи ўринга кўтарилган. «Ўзбекнефтгаз»нинг позицияси пасайишда давом этган — 8 фоиз. Uzbekistan GTL ўз улушини 4 фоизга, Шўртан ГКМ эса 2 фоизга оширган.
Январь-апрель ойларида ўртача ойлик сотиш ҳажми 25,5 минг тоннани ташкил этган.
Шу билан бирга, гарчи ўтган йилнинг биринчи чорагида кўрсаткич 8 фоизни ташкил этган бўлса ҳам, Тошкент 27 фоизлик улуш билан пропан истеъмоли бўйича мутлақ етакчилар қаторидан жой олди. Кейинги ўринларда Самарқанд — 22 фоиз (24 фоиз) ва Қашқадарё — 11 фоиз (22 фоиз) вилоятлари.
Ёқилғи қуйиш шохобчаси эгасининг сўзларига кўра, LUKOIL’дан газ сотиб олаётганда харидорлар 12% ҚҚС тўлайди. Бундан ташқари, улар акциз солиғи, фойда солиғи ва транспорт харажатларини ҳам қоплайди.
«Биржада пропаннинг ҳар бир килограмми 8 минг сўмдан бўлса ҳам, охир-оқибат солиқ ва бошқа харажатлар билан бирга 10 минг сўмга чиқади… Кейин яна бир муаммо бор. „Лукойл“ биржага 700 тоннадан ортиқ пропан сотмоқда, аммо бу газ ҳали мавжуд эмас. Агар бугун сотиб олсам, заводдан ёнилғини олиш учун 10−20 кун кутишим керак», — деб тушунтирди у.
Суҳбатдошнинг таъкидлашича, аллақачон биржада катта ҳажмдаги газни сотиб олиб, кейин уни иккиламчи бозорда нақд пулга сотадиган воситачилар пайдо бўлган бўлиши мумкин. Хусусан, битта харидор кунига 20 тонна (ойига 400 тонна) сотиб олса, оддий газ қуйиш шохобчаси бу ҳажмни икки йилда сотади, дейди у.
Тадбиркор, шунингдек, пропан билан боғлиқ вазиятнинг сабаблари ҳақида мутасаддиларнинг тушунтиришлари йўқлигини таъкидлади.
Август ойи бошида Рақобатни ривожлантириш ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси вазиятни ўрганаётгани ҳақида хабар берган эди. Ўшанда ташкилот нархларнинг эҳтимолий ошишини прогноз қилгани ва бу ҳақда регуляторни (Энергетика вазирлиги) 15 июль куни хабардор қилганини маълум қилганди.
«Газета.uz»нинг 10 сентябрдаги сўнгги сўровига жавобан қўмита пропан билан боғлиқ барча ишларни ўрганиб чиққанини ва вазиятни юмшатиш бўйича ҳукумат ва назорат қилувчи органларга таклифлар юборганини билдирган.
«Газета.uz» манбасининг хабар беришича, бугунги кунда ишлаб чиқарилаётган пропаннинг асосий қисми аҳолига етказиб берилмоқда. 1 август ҳолатига кўра, 4,27 миллион истеъмолчи газ таъминоти билан таъминланган бўлса, 3,66 миллион нафари суюлтирилган газни (пропан) газ баллонларида олади.
Ҳозирги муаммонинг асосий омили — ишлаб чиқаришнинг қисқариши ва «кўк ёқилғи» импортининг кўпайиши ортидан келиб чиққан газ танқислиги. Бундай шароитда ҳукумат аввало аҳолига, кейин эса ҳайдовчиларга пропан етказиб беради.
Суҳбатдошнинг таъкидлашича, қўмита томонидан регуляторга тақдим этилган маълумотномада пропан миқдорининг қисқариши, шунингдек, нархларнинг ошиши бўйича прогнозлар мавжуд. Шунингдек, унда Россия ички бозоридаги вазият ва бошқа омиллар туфайли Ўзбекистоннинг пропанга бўлган талабини қондира олмаслиги кўрсатилган. Июль ойида «Ведомости» газетаси РФда суюлтирилган углеводород газларининг (СУГ — пропан, бутан, изобутан ва бошқалар) улгуржи нархлари ўтган куздан бери максимал даражага етганини ёзган эди.
Туркманистон газ импортига муқобил сифатида таклиф қилинган эди.
Таъкидлаш керакки, биржада пропан нархи Аи-80 бензини котировкаларига яқинлашган. Бироқ ноябрь-декабрь ойларидан бошлаб Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи босқичма-босқич Аи-91 ва ундан юқори бензин ишлаб чиқаришга ўтишни, 2025 йил бошидан эса Аи-80 дан бутунлай воз кечишни режалаштирмоқда.
Маълумотномада талаб фонида йил охиригача бензин нархи 1 долларга (МБнинг 13 сентябрдаги курси бўйича — 12 741 сўм) ошиши кутилаётгани прогноз қилинган.
«Газета.uz» Энергетика вазирлиги ва «Ўзбекнефтгаз»га пропан билан боғлиқ вазиятга изоҳ бериш бўйича сўровлар юборди, бироқ хабар эълон қилинган вақтгача жавоб олмади.
Етти ой давомида Ўзбекистонда газ қазиб олиш 26,15 миллиард куб метрни ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 4,8 фоизга ёки 1,3 миллиард куб метрга кам.
2023 йилда Ўзбекистон экспорт қилганидан кўпроқ газ импорт қилди. Етказиб беришдаги фарқ 165 миллион доллардан ошди (жорий йилнинг етти ойи якунларига кўра — аллақачон 568,1 миллион доллар). «Газета.uz» мамлакат ичидаги улкан газ захираларига қарамай, бу ҳолатга олиб келган омилларни таҳлил қилганди.
