Перу собиқ президенти Альберто Фухимори 11 сентябрь куни 86 ёшида вафот этди. Фухимори мамлакатни 1990−2000 йиллар оралиғида бошқарган. Унинг ҳукмронлиги даври мамлакатда авторитар режим ўрнатилиши, инсон ҳуқуқлари бузилиши, эркин оммавий ахборот воситаларининг сотиб олиниши ёки уларга қарши курашилиши билан тарихда қолган. Айни вақтда, у сиёсатшунос Даниел Трейсман ва иқтисодчи Сергей Гуриев томонидан ёзилган «Манипулятив диктаторлар» китобининг асосий қаҳрамонларидан бири ҳам ҳисобланади.
Китоб XXI асрдаги нодемократик сиёсий режимлар тузилиши ҳақида бўлиб, эски ва янги диктатуралар ҳақида тўпланган маълумотларга таянган ҳолда, замонавий автократларнинг аксарияти қўрқув ўрнига ёлғондан фойдаланиши ҳақида ҳикоя қилади. Унда Сингапурда Ли Куан Ю, Перуда Альберто Фухимори, Россияда Владимир Путин, Туркияда Ражаб Тоййиб Эрдўған ва Венгрияда Виктор Орбан каби XXI аср ҳамда яқин тарих автократлари СССРдаги Иосиф Сталин ёки Хитойдаги Мао Цзэдун каби оммавий шафқатсиз сиёсий репрессияларни қўллаган ўтмиш диктаторларидан фарқли ўлароқ пропаганда, пиар, дезинформациядан фойдаланиши кўрсатилган.
«Газета.uz» китобни ўзбек тилига ўгирган ва чоп этган «Тирилиш» нашриёти рухсати билан ундаги бевосита Альберто Фухиморига бағишланган парчани тақдим этади.
Фухимедиа
Фухиморининг «El Comercio» нашри офисида елка қисиб, жамоатчиликдан узр сўраши кузатувчиларни ҳайратга солганди. Икки кун аввал Конгрессни тарқатиб юборган қудратли раҳбар энди ўз айбига иқрор бўлиб, низога барҳам беришни таклиф этаётганди. Аммо билишмасдики, келгуси йилларда у матбуотни бошқаришнинг моҳир ва айёр йўлларини яратган ҳолда, давлат раҳбари лавозимини узоқ йиллар ўзида сақлаб қолади. Аммо бунгача Фухимори кўп ҳам инноватордек кўринмаган эди.
Маоист қўзғолончилар пойтахтга қуролли ҳужумлар уюштираётган даврда ҳокимият тепасига келган президент исёнчиларни бостириш учун генералларга мутлақ эркинлик берганди. Инсон ҳуқуқлари фаоллари унинг маъмуриятини журналистларни ўлдирган ўнг экстремист жангариларни маънан қўллашда айблаган. Фухимори эса жамоат фаолларини терроризмнинг «қонуний қўли» деб атар ва армия танқидчиларини давлатга хоинликда айблаб, уларга ўлим жазоси билан таҳдид қиларди.
Япониялик муҳожирлар оиласига мансуб Фухимори сайловдаги кутилмаган ғалабасига қадар Перу сиёсатига бегона, унчалик машҳур бўлмаган бир профессор эди. Аммо ҳукумат тепасига келгач, Фухимори тизим ичида тажрибага эга машҳур сиёсатчи билан иттифоқдошга айланди. Президент томонидан Миллий разведка хизмати раҳбари этиб тайинланган Владимиро Монтесиноснинг қуролли кучлар, Миллий хавфсизлик хизмати, Америка разведкаси ва ҳатто халқаро нарко-картеллар билан яқин алоқаси бор эди.
Перунинг ҳарбий академиясида таҳсил олган Монтесинос кейинчалик ҳарбий сирларни АҚШга сотгани учун армиядан қувилган эди. Қамоқхонадаги бир неча йилдан сўнг, у колумбиялик кокаин дилерларининг адвокати сифатида яна кўриниш беради. 1992 йилги «ўзига қарши тўнтариш» ва 2000-йиллар орасида ҳукумат можаролар ичида қолган пайтда Фухимори ва Монтесинос жуфтлиги Перу сиёсатига ҳукмронлик қилади. Уларнинг стратегияси барча маълумотга эга бўлиш ва бошқалар қандай маълумот қабул қилаётганини назорат қилиш эди.
Владимиро Монтесинос (фуқаролик кийимида). Фото: BBC News
«Ахборотга бўлган майл худди наркотикка бўлган майл кабидир. Биз ахборот билан озиқланамиз», — деганди Монтесинос. «Ахборот» деганда миллий разведка раҳбари ўз агентлари қўнғироқлар ва кузатув камераларидан ёзиб олган қайдларни назарда тутаётган эди. Унинг офисидаги 25 та экран Конгресс, суд, президент саройи ва аэропортлардаги вазиятни тўғридан-тўғри трансляция қилиб турарди. Ҳатто сиёсий элита аъзолари борадиган фоҳишахоналарга ҳам Монтесинос кузатувидаги яширин камералар ўрнатилган эди.
Аммо бундан-да муҳимроқ вазифа — давлат ва хусусий медиа орқали тарқатилаётган ахборот оқимини назорат қилиш эди. Бу оқимни «тўғри» тарафга йўналтириш Фухиморининг халқ орасидаги мавқеи ва сайловлардаги ғалабасига катта таъсир қиларди. Медиани назорат қилиш орқали аҳолининг ҳукуматга бўлган муносабатини назорат қилиш мумкин. Аҳоли кайфиятини назорат қилиш сиёсатни назорат қилиш демакдир.
Фухимори каби манипулятив диктаторлар яратган усуллар эски, қўрқув устига қурилган цензурани тамоман ўзгартириб юборди. Классик диктаторлар кенг кўламли қудратга эга бўлишни истаган бўлса, янги усул матбуот эркинлиги иллюзиясини яратган ҳолда, яширин тарзда ҳукуматга ён босишдан иборат эди. Замонавий глобал иқтисодиётда, ахборотни мутлақ монополия қилишга уриниш қолоқлик белгисига айланган. Кўп ўтмай Фухимори ҳам шуни англаб етдики, ахборотни мутлақ монополия қилиш нафақат кераксиз, балки мақсадга мувофиқ бўлмаган ҳаракатдир.
Бошқа томондан, мухолиф медиа фойдали бўлиши ҳам мумкин. Маълум даражадаги ахборот эркинлиги режим ўзининг халқини ишонтира олиш қобилиятига нисбатан кўнгли тўқлигидан дарак беради. Шунингдек, эркин матбуот Ғарбдаги ва мамлакат ичкарисидаги танқидчиларга режимни оқлаш учун асос сифатида тақдим этилиши мумкин. Бундан ташқари, медиа эркинлиги аҳолига муҳим хабарларни — маҳаллий инқироз ёки келаётган хавфларни — тезлик билан етказишда қўл келади.
Режим легитимлиги сўроқ остига олинганида,. мустақил медиа ҳукумат ҳақида ижобий ахборот тарқатишда ҳам ёрдам бериши мумкин. Фухимори уюштирган тўнтариш вақти перуликлар орасида уни қўллаб-қувватловчилар кўп экани ҳақидаги хабарлар унинг баъзи танқидчилари фикрини ўзгартирган эди. Бу хабарлар мухолифат нашрлари орқали тарқатилса, янада ишонарли чиқарди.
Фухиморининг асосий эргашувчилари қишлоқлар ва шаҳар ташқарисидаги ҳудудлардан эди. Уларга ахборот улашиш учун президент телевидение ва газеталарни назорат қилиши керак эди. Ушбу ижтимоий қуйи қатламдан ташқари Перунинг олий таълимга эга, «ғарблашган» юқори синфи ҳам бор эди. 1990 йилда Перуда вояга етганларнинг 14 фоизигина олий маълумотга эга эди… Фухимори айнан олий маълумотлилар унинг халқ орасидаги машҳурлигига рахна солишидан хавотирда эди.
Лекин бу гуруҳнинг «El Comercio», «La Republica» ва «Caretas» каби кичик нашрлари Фухиморига нисбатан ишончсизлик оқимини юзага келтириши эҳтимолдан узоқ эди. Аксар перуликлар назаридан четда бўлган бу нашрлар Фухимори режимига деярли таҳдид солмаган. Монтесинос эса улар ҳақида шундай деганди: «Нега „El Comercio“ ҳақида қайғуришим керак? Уларнинг 80 мингталик тиражи бор. 80 минг — ҳеч нима дегани эмас».
Бошқа манипулятив диктаторлар ҳам ўз «El Comercio»ларига эга. Масалан, Путин Россиясида либерал қадриятли «Новая газета» газетаси ва «Дождь» телеканали бор эди. Россия ҳукумати иккисига ҳам босим ўтказар, аммо ҳеч қачон фаолиятини тўхтатишга мажбур қилмасди. «Уларнинг мақсади бизни йўқ қилиш эмас, балки заиф ҳолда сақлаб қолиш эди. Бизга босимлар уюштиришарди», — дея таъкидлайди «Дождь» таъсисчиси Наталия Синдеева.
Венесуэлада Уго Чавес ҳам стратегик қарор қабул қилган ҳолда мухолиф телеканалларни сақлаб қолган. «Қандай қилиб матбуот эркинлиги йўқ дейиш мумкин? «Globalvision»га бир назар солинг, улар ҳар куни менга нисбатан ҳужум уюштиради», — деганди у. Малайзияда ҳам инглиз ва хитой тилларида юритиладиган ОАВларга аҳолининг аксари мулоқот қилувчи малай тилидаги нашрлардан кўра кўпроқ эркинлик берилган эди.
Фухимори асос солган цензура усулининг сезилмас таъсирлари бор эди. «Ёмон» ғояларни цензура қилиш ўрнига Перу раҳбари ахборот истеъмолчиларига сездирмаган ҳолда унинг талқинини ўзгартирарди. Очиқдан-очиқ цензура қилишга уриниш ҳукумат ниманидир яширишга уринаётганини фош қилиб қўяди ва ўша яширилган ахборотни одамлар томонидан қидирилишига олиб келади. Бирор маълумотни беркитишга уриниш унинг янада кенг тарқалишига ҳисса қўшади. Фанда бу ҳолатга «Стрейзанд самараси (эффекти)» деб ном берилган.
Америкалик бир қўшиқчи Малибу шаҳридаги уйининг расмларини ноқонуний равишда эълон қилаётган веб-сайт фаолиятини тўхтатишга ҳаракат қилиб, унинг устидан судга шикоят қилади. Интернетда бошланган мунозара бу сайтнинг янада оммалашиб, аввал унчалик машҳур бўлмаган бу сайтга минглаб одамлар ташриф буюришига сабаб бўлди. Бу феномен ҳақида африкалик ёзувчи Жон Максвелл Кутзее шундай деганди: «Бугун босимга учраган китоб эртага икки баравар кўпроқ эътиборга сазовор бўлади. Бугун зўравонликка учраган ёзувчи эртага зўравонликка учрагани учун машҳур бўлади».
Оммавий репрессия қаҳрамонларни яратганидек, оммавий цензура ҳам қизиқишни уйғотади. Шунингдек, тадқиқотларга кўра, одамлар цензура қилинган маълумотларга ишонишга кўпроқ мойил. Буни пайқаган Фухимори медиа нашрлари эгаларини ўз томонига оғдиришга аҳд қилади. 1990-йилларда Перудаги энг асосий 7 телеканалдан 6 тасига хусусий тадбиркорлар эгалик қилган. Монтесинос уларнинг ҳар бирига пора бериб, цензура жорий қилишга кўндирган.
Расман мустақил бўлгани боис бу телеканаллар одамлар кўз олдида холис манба сифатида сақланиб қолаверган. Айни пайтда бу каналларнинг креатив фаолияти, иқтидорли ёзувчи ва продюсерларидан Фухимори тузуми фойдаланган. 2000-йилларга келиб Монтесинос телеканалларга режим фаолиятини ижобий тарзда ёритаётгани учун ойига 3 млн доллардан зиёд пул тўларди.
Буларнинг бари расмий, аммо давлат сири ҳисобланган ҳужжатларда кўрсатилган ва телеканалларнинг бошлиқлари томонидан имзоланган эди. Телеканалларнинг раҳбарлари ҳар куни пешинда Монтесинос билан учрашиб, кечки хабарлар режасини маслаҳатлашарди. 2000 йилги президент сайлови яқинлашавергани сари нархлар ҳам ошаверган.
Телеканал раҳбарлари ўз улушларини олиш учун Монтесиноснинг офисида бирин-кетин кўриниш берар ва бир уюм нақд пулни жомадонига солиб, чиқиб кетарди. Бу коррупцион операцияни майда тафсилотларигача билишимизга сабаб шуки, бутун жараён Монтесинос яширинча олган видеоёзувларда сақланиб қолган. Ана шундай телеканаллардан бири — «America Television» сайловдан аввалги икки йилда ҳукуматдан 23 млн доллар пул олган.
Бу пуллар эвазига Монтесинос Перудаги ахборот оқимини бошқариш қудратига эга бўлар, журналистик суриштирувлар тўхтатилар ва машҳур журналистлар «жиловланар» эди. Айни вақтда, мамлакатда сўз эркинлиги бордек таассуротни сақлаб қолиш учун Монтесинос телекомпаниялардан бири — «Сhannel 5»га мухолифат номзодларини теледастурларга таклиф қилишга рухсат берган. Аммо уларни намойиш қилиш чекланган эди.
Нақд пул кўринишида пора беришдан ташқари Монтесинос медиани бошқа турдаги рағбатлантиришлар орқали ҳам назорат қилган. Масалан, ҳукумат фаолиятини ижобий тарзда ёритиш эвазига тегишли ОАВ солиқлардан озод этилар ёки ҳукумат томонидан ҳали расман эълон қилинмаган хабарларни биринчилардан бўлиб оларди. Шунингдек, суд ишларида ОАВ фойдасига қарор чиқишини таъминлаш, банкдан кредит ажратиш ва шунга ўхшаш молиявий ёрдамлар эвазига ҳам разведка раҳбари Перудаги сарлавҳаларни назорат қиларди. Ҳатто бир сафар Монтесинос телеканаллардан бири мавзуни ўрганишга ёрдам бериши учун улар учун махфий полиция гуруҳини тайинлаган.
Ҳукумат билан имзолаган шартномалари сабаб ОАВ ҳуқуқий тўсиқларсиз фаолият юритган. Ўз навбатида, ҳукумат Перудаги энг катта реклама берувчига айланган ва содиқ медиа-компанияларга миллионлаб доллар пул тўларди. Бундан ташқари, ҳукумат хусусий компанияларни режимга хайрихоҳ бўлган медиаларга реклама беришга ундарди.
Босма нашрлар ҳам Монтесиноснинг назаридан четда қолмаган. Разведка раҳбари элита орасида оммабоп бўлган нашрларга рақобатчи сифатида шов-шувли хабарлар чоп этувчи сариқ нашрлар — Чича газеталари (Chicha Press)га ҳам асос солган эди, бундай нашрлар Лима кўчаларидаги дағал маданиятни акс эттирарди.
Владимиро Монтесинос ва Альберто Фухимори. Фото: El Mundo
Муқовасида президент ҳақидаги «El Chino» («Хитойлик одам» — ваҳоланки, Фухиморининг аждодлари япониялик эди) ва «El Chato» («Пакана») каби сарлавҳалар жиноят жойларидан олинган суратлар ва яримяланғоч аёлларнинг тасвирлари билан ёнма-ён турадиган журнал ва газеталар Лима киоскаларини тўлдириб турар эди.
Баъзида цензура пропагандага ҳам айланиб кетарди. Сайлов кампаниялари вақти Монтесинос нашрларни мутлақ ўз назоратига оларди. Муқова учун 3000 доллар, агар карикатура ҳам қўшилса, ундан сал кўпроқ пул тўланарди.
Ҳар оқшом разведка ходимлари шифрланган факс орқали кейинги куннинг «буюртмалари»ни нашрларга юборарди. Баъзи ҳолларда сарлавҳаларини Монтесиноснинг шахсан ўзи ёзар, сўнг журналистлар олдиндан тайёрланган сарлавҳа учун материаллар қидириб топарди.
Бу усул кашшофлари сифатида Перунинг манипулятив жуфтлиги — Фухимори ва Монтесинос — «олқишланса» ҳам, бошқа манипулятив диктаторлар ҳам медиа баронларни ҳукумат тарафига оғдириш йўлидан юрган. Венесуэлада Уго Чавес 2003—2008 йиллар оралиғида ҳукуматнинг реклама бюджетини уч баробарга оширган ва деярли барча буюртмаларни ҳукуматга содиқ фирмаларга йўналтирилган.
Венгрия раҳбари Виктор Орбан эса ҳукуматининг реклама бюджетини тўрт баробарга оширган ҳолда йилига 300 млн долларга етказган. Бу вазиятда ҳам бюджетнинг йирик қисми ҳукуматга садоқат кўрсатган ОАВларга сарфланган. Эвазига бу ОАВлар ҳукуматдаги коррупцияни камроқ ёритган…
Россияда 2006 йили либерал журналист Анна Политковскаянинг ёлланма қотиллар томонидан ўлдирилиши Путин маъмуриятининг танқидлар ёмғири остида қолишига сабаб бўлганди. Мураккаб ва сирли кечган судда олти киши қотилликда айбдор деб топилган, аммо қотилликка буюртма берган шахс аниқланмаган.
Германиянинг «Süddeutsche Zeitung» газетасига берган интервюсида Путин қотилликни қоралаган, аммо марҳум журналистнинг Россия медиасидаги таъсир кучи «арзимас» даражада бўлганини қўшимча қилганди. Унинг сўзларига кўра, «Политковскаянинг ўлими Путин ҳукуматига унинг мақолаларидан кўра кўпроқ зарар келтирган эди». Путиннинг марҳум журналист ҳақидаги бу гаплари ўта совуққон муносабат сифатида қораланганди. Лекин Путин мазкур изоҳи орқали манипулятив диктаторлар зеҳниятидаги бир ҳақиқатни беихтиёр намойиш этган.
Улар журналистларга зўравонлик қилиш самарасиз эканлигини жуда яхши тушунади. Журналистларга қарши қатағон диктаторнинг халқ кўзидаги «севимли раҳбар имиджи»га кичик нашрлардаги танқидий мақолалардан кўра кўпроқ зарар беради…
Медиага босим ишлатишдан бошқа чора қолмаганида, Фухимори каби манипулятив диктаторлар ОАВга қилаётган босимини яширишга уринади. Бундай вақтларда автократларга норматив босимлар ва бизнес ҳийлалар қўл келади.
1997 йил Перудаги йирик ОАВлардан бирининг эгаси ҳисобланган Баруч Ивчер президентга қарши чиқади. Унинг «Channel 2» номли телеканали Монтесинос ва разведка хизмати ҳақида сирларни ошкор қилганди. Ивчернинг талқинига кўра, Монтесинос дастлаб уни пора бериш йўли билан тўхтатмоқчи бўлган. Каналнинг янгиликлар дастури учун Монтесинос таклиф қилган 19 млн долларни рад этгач, Ивчер разведка хизмати раҳбари уюштирган «қонуний» босимларга дуч келган.
Асли келиб чиқиши исроиллик Ивчер бу воқеалардан бир неча йил аввал Перу фуқаролигини олган эди. Монтесинос ҳукуматдаги қудратидан фойдаланиб, уни Перу фуқаролигидан маҳрум қилади. Перу қонунларига кўра, фақат Перу фуқароларигина телеканал эгаси бўлиши мумкин. Шу боис суд Ивчернинг улушларини ҳукуматга содиқ медиа-магнатларга қайта тақсимлаб беради.
Шундай муаммога тўқнаш келган классик диктаторлар одатда зўравонликка мурожаат қилган бўларди. Аммо Монтесинос улардан фарқли. Ивчерга қарши ўлим таҳдидларини қўллашни тавсия қилган ходимларидан бирига жавобан у шундай деган: «Пиночет нега муаммоларга дуч келганини ёдда тутинг. Биз у каби хатога йўл қўймаймиз. Кейин, бировни ўлимга буюришдан мақсад нима? Аҳмоқлик-ку бу!»
Аслида разведка раҳбари бироз қон тўкишга ҳам унчалик қарши эмасди… Аммо Ивчер билан боғлиқ айни вазиятда зўравонлик ишлатиш режим ва ўзи учун ёмон оқибатларга олиб келишини у жуда яхши биларди.
Унинг қонуний ҳийласи ҳам ҳукумат учун қимматга тушган. Лима шаҳрида Ивчер тарафдорлари оммавий намойишлар уюштирган бўлса, католик черкови Ивчернинг фуқароликдан маҳрум қилинишини «ноқонуний ва хавфли воқеа» деб атаган. АҚШ Конгресси ва Америкалараро Инсон ҳуқуқлари суди ҳам Перу суди чиқарган қарорни қоралаган.
Бошқа мамлакатларда ҳам манипулятив диктаторлар медиани ўзига оғдиришни эплай олмаганида уларга нисбатан турли босимларни қўллайди. Россияда «НТВ» телетармоғи 1999/2000 йилги сайлов кампанияси вақтида Путин ва унинг партиясини жиддий танқид қилган. Президентликка сайлангач, Россия раҳбари телеканал эгасини ҳибсга олиб, уни ўз улушларини «Газпром»га сотишга мажбур қилган. Худди шундай зўравонлик йўли билан Путин бир бошқа олигархнинг давлат телеканалидаги улушларини «тиклаб» берганди. Якунда «Газпром»нинг барча медиа улушлари Путиннинг эски дўсти Юрий Ковальчукнинг ҳисобига ўтказилган.
2016 йилги ҳисоб-китобларга кўра, Ковальчукнинг медиа салтанати қиймати 2,2 млрд доллар эди. 1999−2000 йилларда Путинни танқид қилган «НТВ» эса ҳозир президент рақиблари ҳақидаги танқидий ҳужжатли фильмлари билан машҳур. Венгрияда медиани назорат қилиш вазифаси бош вазир Виктор Орбаннинг эски дўстларидан бири Лоринц Месарошга юклатилган. «Forbes»га кўра, собиқ пайвандчи Месарош 1,3 млрд қийматдаги бойликка эга. У молиявий муваффақиятига «Худо, омад ва Виктор Орбан сабабчи» деб билади.
Месарош ва яна икки катта бизнесмен 2016−2017 йилларда Венгриядаги 18 та ҳудудий газеталарнинг барини сотиб олган. Месарошга тегишли компания мамлакатдаги энг йирик мухолиф медиа — «Nepszabadsag»ни сотиб олиб, ёпиб юборган. Сингапурда ҳам «Singapore Press Holdings» (SPH) мамлакатдаги деярли барча газеталарга эгалик қиларди…
Классик диктаторлар заиф кўринишдан қочиш учун ҳар бир танқидни цензура қилишга мажбур эди. Лекин манипулятив диктаторлар маълум даражада мустақил медиа нашрларига имкон бериш ва ахборот эркинлиги мавжуд деган иллюзияни яратиш орқали бу тузоқни четлаб ўтади. Чекланган миқдордаги танқидларга бардош бериш уларни кучлироқ қилиб кўрсатади.
Токи аҳолининг катта қисми раҳбарни қўллаб-қувватлар экан, диктаторлар кичик тиражли мухолиф нашрларига рухсат бериши мумкин. Лекин кичик мустақил нашрларга рухсат бериш уларга эркинлик бериш, дегани эмас. Перуда Монтесинос мухолиф медиа компанияларнинг фаолиятига тўсқинлик қилиш билан ҳам шуғулланарди. Унинг мухолиф медиага қарши қўллаган усуллари бошқа диктаторлар томонидан ҳам ўзлаштирилган.
Ана шундай усуллардан бири — журналистларни ҳақорат ва туҳматда айблаб, судга бериш эди. Бу йўл билан режим ўз қурбонларини мураккаб суд жараёнларига ва катта миқдордаги жарималарга кўмиб юборади. Баъзи ҳолларда журналистлар жиноий жавобгарликка тортилиб, ҳатто қисқа муддатга озодликдан маҳрум этилиши ҳам мумкин. Мисол учун, Монтесиноснинг президент Фухиморига таъсир ўтказишини таъкидлаб, уни «Распутин»га таққослагани учун разведка раҳбари «Caretas» журнали муҳарририни судга беради. Суд муҳаррирга бир йил қамоқ жазоси (кейинчалик бекор қилинган) тайинлаб, даъвогарнинг 40 минг долларлик маънавий зарарни қоплаш талабини ҳам қондирган.
Эквадор собиқ раҳбари Рафаэл Корреа эса уни «диктактор» деб атагани учун «El Universo» нашрининг тўрт журналистини судга берган. 24 соатдан камроқ давом этган суд жараёнидан сўнг суд айбланувчиларни уч йилга озодликдан маҳрум қилиш, газетани эса 40 минг доллар жаримага солиш ҳақида қарор чиқарган. Сингапурда ҳам Ли Куан Ю ўз танқидчиларини туҳмат ва ҳақоратда айблаб судга берарди. Бир таҳлилчи айтганидек, «медиани пора бериш ва бўйсунмаганида қонуний жазолаш билан цензура қилиш одати аввалги зўравонлик билан қўрқитишдан анча самарадор эди».
Туркия раҳбари Ражаб Тоййиб Эрдўған ҳам ўнлаб журналистларни ҳақоратда айблаб судга берган. Ҳокимият тепасига келганидан кейинги икки йил ичида Эрдўған 21 та суд иши орқали жами 440 минг доллар маънавий зарар ундирган. Путин раҳбарлигидаги Россияда ҳам ҳар йили очиладиган минглаб даъво аризаларининг кўпи журналистларга қарши ҳолатлар сирасига киради.
Шунингдек, манипулятив диктаторлар танқидчи ОАВларга қонуний чекловлар ва тартибга солувчи жарималар билан ҳам босим ўтказади. Венесуэлада Уго Чавеснинг терговчилари «Globalvision» телеканалини айбловларга кўмиб ташлаган эди. Уларнинг талқинига кўра, телеканал солиқларни тўламаган (жарима — 4,2 млн доллар), «халқ орасида қўрқув юзага келтирган» (қамоқхонадаги исённи ёритгани учун жарима — 2,1 млн доллар) ва «ваҳима уйғотган» (ер силкиниши ҳақида хабар бергани учун) 72 соатлик тақиқ билан таҳдид этилган эди. Шунингдек, телеканал президенти эса нархларни манипуляция қилиш мақсадида ўз уйида қонунга хилоф равишда 24 та «Toyota» автомобилини сақлаганликда айбланган…
Жарималардан ташқари диктаторлар раҳбарлик қилаётган давлатларнинг ҳукуматлари нашрларни уларнинг тиражини чеклаш орқали жазолайди. Бунда бутунлай тақиқ қўйишдан тийилиш орқали ҳукуматлар цензура айбловидан қутилиш имконига эга бўлади. «Time», «Asian Wall Street Journal» вa «Far Eastern Economic Review» нашрлари ҳукуматни танқид қилганидан сўнг, Сингапурда бу газеталарнинг тиражи чекланиб, ҳар бир нашрнинг савдоси 80 фоизга қисқарган эди. Бу ҳолат компанияларнинг рекламадан келадиган даромадини ҳам сезиларли камайтирган.
Аммо нашрлар фаолияти бутунлай тўхтамагани сабабли, Ли Куан Ю: «Газеталар бизни: „Улар мақолаларимиз халқ томонидан ўқилишидан қўрқади“, деб айблай олмайди», — деган эди. Тартибга солувчи чекловлар халққа одатда ўринли мақсадлар учун қилинган қарор сифатида тақдим этилади. Мисол учун, Россия ҳукумати ўз фуқароларини педофиллар ва террорчилардан ҳимоя қилиш учунгина интернет-контентларни фильтрдан ўтказишини таъкидлаб келади.
Олигархларнинг матбуот устидан назоратини заифлаштириш учун Корреа Эквадор конституциясига ўзгартириш киритиб, банкларни медиага эгалик қилиш ҳуқуқидан маҳрум этган. Монополиянинг олдини олиш мақсадида у медиа эгаларини бошқа турдаги бизнесларда улушдор бўлишини маън этган. Шу боис «El Universo» нашри ўзининг юқори даромад келтирувчи сайёҳлик агентликларини сотишга мажбур бўлган.
Албатта, бу кросс-субсидиялар (бир гуруҳ истеъмолчилар учун нархни тушириш мақсадида бошқа гуруҳ истеъмолчилар учун нархларни сунъий равишда ошириш амалиёти)нинг олдини олган. Бу каби мисоллар бир муҳим хулосага олиб келади: диктаторлар қудратни монополия қилишлари учун доим ҳам ноқонуний йўллардан фойдаланиши шарт эмас. Баъзида қонуний йўлларни ўз фойдангга қўллай билишнинг ўзи етарли.
Ҳақорат ва туҳмат учун жазоловчи қонунлар, суд қудрати, фавқулодда ваколатлар, округларни қайта белгилаш, сайловчиларни рўйхатга олиш, медиани тартибга солувчи қонунлар — буларнинг барчаси демократияни ҳимоя қилиши ва ривожлантириши ҳам, нотўғри қўлларга тушганда эса заифлаштириши ҳам мумкин. Авторитар раҳбарларга қарши курашиш учун нафақат яхши ишлаб чиқилган қонунлар ва назорат қила оладиган, бирлаша оладиган ва қаршилик кўрсата оладиган фуқаролик жамияти, балки фаол ва жўшқин зиёлилар қатлами ҳам керак.
Яширин усуллардан яна бири — ҳукумат саботажларини эркин бозор операцияси сифатида тақдим этиш. Россиянинг «Дождь» телеканали Кремлнинг жаҳлини чиқаргач, уларнинг хусусий провайдерлари кутилмаганда шартномаларни бекор қилган ҳолда каналнинг трансляция қилиш имкониятини йўқ қилган эди. Бу ҳолат «Дождь»нинг 80 фоиз томошабинларини каналдан узган ва телеканал эфирни фақат интернетда амалга оширишга мажбур бўлган эди.
Назарбоев Қозоғистонида мухолифат газеталари фош этувчи материалларни чоп этмоқчи бўлганида бехосдан қоғоз етишмовчилиги юз берарди. Аммо журналистлар шунчаки бадиий мақола ёки китоблар нашр қилишни истаганида, қоғоз етишмовчилиги бирдан барҳам топарди. Венесуэлада ҳам қоғоз етишмовчилиги цензура вазифасини бажарар эди. 2003 йилда нашриётларнинг чоп этиш дастгоҳлари ва сиёҳ импортини чеклаш мақсадида Уго Чавес валюта назоратини жорий қилганди. 2007 йилда баъзи нашрлар саҳифаларни қисқартириш, ҳаттоки бутун бошли сонларни бекор қилишга мажбур бўлган.
Бу каби етишмовчиликлар асосан ҳукуматни танқид қилувчи нашриётларга ўз таъсирини ўтказарди. Аммо сиёсий чекловлар «техник муаммолар қоғози»га ўралган эди. Бундан ташқари, манипулятив диктаторлар медиаларнинг эфирларини чеклаш орқали ахборот оқимини секинлаштиришга ҳаракат қилади. Бунинг бир йўли — цензурани техник зўриқиш ёки, сиёсатшунос Маргарет Робертснинг таъбири билан айтганда, «фрикция» сифатида кўрсатишдир. Агар эфирнинг блокланишида технологияни айблаш мумкин бўлса, ҳукумат танқидлардан холи бўлади.
Робертс Хитойда интернет цензурачилари қандай қилиб маълум веб-сайтлар ишлашини сунъий равишда секинлаштириши ҳақида тадқиқот қилган. Лекин фрикция интернетдан аввалги даврда ҳам диктаторлар томонидан амалга оширилган. Перудаги 2000 йилги президентлик сайлови даврида бир телеканал бир гуруҳ фуқаролар Фухиморини ҳақорат қилаётгани акс этган лавҳаларни эфирга узатган. Аммо бехосдан каналнинг трансляцияси «техник муаммолар» сабаб узилиб қолган.
Танқидий ахборотни йўқ қилишнинг яна бир йўли — унинг манбасини обрўсизлантиришдир. Агар ўқувчиларни хабарга нисбатан ишонмасликка ундай олсанг, уни цензура қилишнинг ҳожати йўқ. Монтесинос сариқ Чича газеталаридан мухолиф журналистларни обрўсизлантиришда фойдаланган. Сариқ нашрлар журналистларнинг жинси, ирқи ва ташқи кўринишини камситувчи ҳақоратлар билан тўлиб-тошган эди. Уларга қарата «ақли калта», «шайтон», «махфий террорист», «ёлланма провокатор», «коммунист», «хоин» ва «қутурган ҳайвон» каби жумлалар ишлатиларди. Бу каби гап-сўзлар «кўча маданияти»га мансуб камбағал, аммо кўпчиликни ташкил этувчи перуликларга «яхши етиб борарди».
Монтесинос журналистларни ҳақорат қилиш учун кичик газеталардан фойдаланган бўлса, бошқа раҳбарлар буни тўғридан-тўғри амалга ошираверган. Масалан, Эквадор диктатори Рафаэл Корреа танқидчи мухбирларни «қаламли қотиллар», «катта фейк», «тўнғиз», «профессионал ҳақоратчи» ва «банк ходими» (олигархия томонидан бошқарилган мамлакатда бу сўз ҳам ҳақоратга айланган эди) деб атаган эди. Чавес эса журналистларни «оқ ёқали террористлар», бир ОАВ раҳбарини эса «замбаракли тентак» деб атаган эди.
Халқ эътиборини бошқа томонга буриб юбориш — яна бир бошқа тактика. Муҳим вазиятларда фуқароларни чалғитиш учун Монтесиноснинг агентлари газета ва телевидение учун сенсацион мавзулар ўйлаб топарди. Разведка хизмати агентлари «Ҳақиқий кўзёш тўкувчи Марямнинг ҳайкали», «Исо Масиҳнинг арвоҳи», «Чекка қишлоқларда одамлар юрагига қўрқув солаётган махлуқ» каби ақл бовар қилмас сохта хабарларни тарқатиш билан шуғулланарди.
Уго Чавес ҳам мавзуни ўзгартириш бўйича устаси фаранг эди. Сиёсий инқирозлар вақтида Чавес ўзининг ғайриоддий сўзлари билан сарлавҳаларни эгалларди. Бир сафар Венесуэла раҳбари АҚШ президенти Жорж Бушни «эшак» ва «Жаноб Хатар» деб атаган эди. Унинг армиядаги қадрдон дўсти Франсиско Ариас Карденас, Чавеснинг ҳийла билан одамлар эътиборини бошқа мавзуларга тортиш қобилиятини эслаб, шундай дейди: «У телевизорга сабзини олиб чиқиб, „Бу лавлаги!“ дейиши мумкин. Унинг рақиблари Чавеснинг устидан кула бошлайди: „Аҳмоқ. Сабзи билан лавлагининг фарқига бормайди“, деб. Аммо, кафолат бераманки, шоу тугагач, уларнинг устидан Чавес кулади ва ўзига айтади: „Наҳот мен уларни бутун ҳафта давомида сабзи ва лавлаги ҳақида баҳс юритишга мажбур қилган бўлсам?!“»
Манипулятив диктаторлар халқ эътиборини бошқа томонга буришдан ташқари, танқидий хабарларни ҳукуматга хайрихоҳ бўлган хабарлар оқимига кўмиб юбориш усулидан ҳам фойдаланади. Бунда мухолиф медиа нашрлари чиқарган контентлар давлат пропагандаси ичида сомонга тушган игнадек йўқ бўлиб кетади.
Уго Чавес йирик «ахборот ишлаб чиқарувчиси» эди. Ҳар якшанба у ўзининг «Alo Presidente» номли сценарийлаштирилмаган телевизион дастури билан 8 соат халқ эътиборида бўларди. «У куйларди, рақсга тушарди, рэп айтарди, от, танк, велосипед минарди, чақалоқларни ухлатар эди, китоб варақларди; бир вақтнинг ўзида тентакни, давлат раҳбарини ва бузрук ролини ўйнарди» — деб ёзади Чавеснинг таклифи билан «Alo Presidente» дастурида бир марта қатнашган журналист Рори Кэрролл.
У асосан нутқ сўзларди. Унга кўпроқ вақт керак бўлган пайтларда, бошқа дастурлар вақтида ҳам, «муҳим хабарлар» учун сўзга чиқарди. Ҳокимиятга келганининг 10 йиллигида президент жами бўлиб 1,3 минг соат нутқ сўзлаган эди. Аммо бундан ҳам қониқмаган Чавес янги газета ва веб-сайт очилиши ҳақида хабар қилади: «У ерда жуда кўп маълумотлар чоп қилинади. Бомбардимон бўлади», — деганида Чавес ҳеч ҳазиллашмаган эди.
Чавеснинг «кўп гапириш» усули у ҳақида биографик китоб ёзган муаллиф Альберто Баррерани ҳайратга солган эди. Баррера наздида минг соатлаб такрорланган зерикарли нутқлар ва ҳазилларнинг бари «ҳукуматни бошқариш учун жуда самарасиз стратегия» эди. Аммо Баррера кўздан қочирган бир жиҳат бор: Чавес ахборот майдонини тўлалигича эгаллаши мухолиф нашрларнинг ахборотлари бу майдонга кириб келишини олдини оларди.
Эквадор раҳбари Рафаэл Корреа ҳам бу усулни жуда яхши ўзлаштирган эди. У ҳам ўзининг «cadenas» номли фавқулодда мурожаатлари учун бутун мамлакат бўйлаб эфирларни тўхтатарди. Беш йилдан камроқ муддат ичида Корреа «cadenas» учун жами 1 025 соат сарфлаган эди. Ҳукумат, шунингдек, хусусий медиалардан ҳам танқидларга қарши ёзилган узундан-узоқ мақолаларни чоп этишини талаб қиларди. Корреа телеканаллардан ва ахборот дастурларидан ўзига қаратилган танқидларга жавоб бериши учун вақт ажратишларини ҳам талаб этарди.
Ли Куан Ю хорижий нашрлардан унинг изоҳларини таҳрирларсиз чоп этишини қатъий сўрар ва уларнинг хатолари ҳақида огоҳлантирар эди. Перуда ҳам бу усулларнинг барчаси Фухимори учун узоқ вақт давомида жуда қўл келган. Лекин Монтесинос эътиборсиз қолдирган телеканаллардан бири — «Canal N» ҳукуматдаги коррупцияни яққол фош қилган видеони эълон қилгач, Фухимори ҳукумати қулаган эди. Монтесинос мухолиф депутатга бир уюм пул бераётгани акс этган видеолавҳа «Canal N» томонидан эфирга узатилади. Бу тасвир дунё юзини кўргач, бошқа каналлар ҳам — Монтесинос билан шартномалари борлигига қарамай — айни материални эфирга бера бошлайди. Орадан кўп ўтмай Фухимори режими қулай бошлайди.
Монтесинос телеканаллардан бирини «сотиб олаётган» вазият. Кадр: El Pais
Фухимори ҳукумати биргина «Canal N» мустақил бўлгани учунгина бу ҳолга тушмаганди. Ахир кичик аудиторияли бир-икки мустақил ОАВга рухсат бериш — манипулятив диктатуранинг қонуниятларидан бири. «Canal N» 1999 йилнинг ёзида иш бошлаган, бир неча ўн минг томошабини бор ва обуна тўлови қиммат бир телеканал эди. Аммо икки сабаб туфайли бу сафар вазият бошқача эди.
Биринчидан, Монтесинос ўзи истамаган ҳолда канал учун коррупцион операция тасвирланган лавҳа тайёрлаб берган эди. Перуликлар порахўр сиёсатчилар ҳақида газеталардан ўқишарди, лекин мамлакат разведка хизмати раҳбари телевизор экранида бир уюм пулни санаган ҳолда ўз қудрати ҳақида мақтаниб гапириши аҳоли учун сиёсий элитанинг коррупцион дунёсига тиниқ назар солиш имкониятини берди. Бу тасвирларни сизиб чиқишига йўл қўйиш — режимнинг кечирилмас хатоси бўлиб чиқди.
Иккинчидан, режим аллақачон анчайин заифлашиб қолганди. Сиздирилган видеолавҳа эса ёқилғи сепилган қуруқ ёғоч устига ўт олдириб ташланган гугурт донаси эди. Фухиморининг либерал иқтисодий ислоҳотлари унинг тарафдорлари учун ортиқ иш ўринлари яратмаётган ва 1998−1999 йилларга келиб иқтисодий ўсиш манфий ҳолатга келган, президентнинг халқ орасида қўллов даражаси 44 фоизга пастлаган эди. Боз устига, АҚШ ва мамлакат ичидаги мухолифлардан Монтесиносни лавозимидан озод қилиш ҳақидаги чақирувлар янграй бошлаганди.
Ҳукуматнинг PR маслаҳатчиси Даниэл Боробионинг фикрича, агар Фухимори ва Монтесинос жуфтлиги охиригача бирга қолганида, улар бу вазиятни узоқ ва натижасиз суриштирувлар ташкил қилиш билан йўқ қилишлари мумкин эди. Лекин Фухимори назоратни қўлдан чиқариб, халққа телемурожаатида муддатидан аввал истеъфо беришини эълон қилади. Орадан икки кун ўтиб, у Японияга қочиб кетади ва ўша ердан факс жўнатиш орқали ўз истеъфосини эълон қилади.
