Атом энергетикасини ривожлантириш агентлиги (Ўзатом) Атом электр станциясини қуриш дирекцияси директори Отабек Аманов 15 октябрь куни журналистлар билан суҳбатда Ўзбекистонда кичик АЭС лойиҳасини амалга ошириш жараёни ва объектнинг бошқа тафсилотлари ҳақида гапириб берди.
Эслатиб ўтамиз, АЭС қурилиши дирекцияси ва «Атомстроекспорт» компанияси («Росатом» инжиниринг бўлинмаси) Ўзбекистонда кичик қувватли атом электр станциясини (КҚАЭС) қуриш бўйича шартнома тузган. 330 МВт қувватга эга КҚАЭС (ҳар бири 55 МВт қувватга эга олтита реактор) Жиззах вилоятида (Тузкон кўли) қурилади.
«Росатом» станция қурилишининг бош пудратчиси бўлади, қурилишга Ўзбекистон компаниялари ҳам жалб қилинади.
Қурилиш босқичлари
Отабек Амановнинг айтишича, ҳозирда майдонда «ЎзГАШКЛИТИ» Қурилиш, геоинформатика ва шаҳарсозлик кадастри давлат лойиҳа-қидирув илмий-тадқиқот институти томонидан табиий муҳит таркибий қисмлари бўйича мунтазам кузатувлар олиб борилмоқда. Жумладан, аэрометеорологик, гидрологик, гидрогеологик ва сейсмологик тадқиқотлар амалга оширилмоқда.
«Бизнинг майдончамизда ҳам қурувчилар учун мўлжалланган вахта посёлкасида қурилиш-монтаж ишларини бошлаш учун тайёргарлик ишлари олиб борилмоқда, қурилишнинг энг авжида 10 минг ишчи бўлади. Бундан ташқари, атом станциясини лойиҳалаш ишларини бошладик. Айни пайтда Россия делегацияси шу ерда бўлиб, биз кичик қувватли атом станциясининг лойиҳа ҳужжатларини ишлаб чиқиш бўйича техник топшириқни кўриб чиқмоқдамиз. Шунингдек, биз лойиҳанинг техник-иқтисодий асосини ишлаб чиқиш учун институтларни танладик», — деди у.
Бундан ташқари, атроф-муҳитга таъсир тўғрисидаги ариза лойиҳасининг техник топшириғи ишлаб чиқилди.
2024 йил якунига қадар қурувчилар учун вахта посёлкаси қурилишини бошлаш, қурилиш-монтаж базаси бўйича қурилиш-монтаж ишларини бошлаш режалаштирилган.
«Бу база нима учун керак? Атом станциясини қуриш учун биз у ерда таъмирлаш-механика устахоналари, махсус техникалар учун гаражлар, арматура цехи, бетон-аралаштириш узеллари қуришимиз керак. Бу бутун бошли мажмуа. Ва биз бу ишларни бошламоқчимиз. Бундан ташқари, биз лойиҳанинг техник-иқтисодий асосини ишлаб чиқишни бошлаймиз ва лойиҳа хавфсизлигини асослаш бўйича дастлабки ҳисоботни ишлаб чиқишни бошлаймиз. Атом станциямизни жойлаштириш учун рухсатнома олишда бизга мана шу учта ҳужжат керак,» — дея тушунтирди у.
Ўзбекистон қонунчилиги ва МАГАТЕ тавсияларига кўра, АЭСни қуриш учун учта асосий ҳужжат: станцияни жойлаштириш учун рухсатнома, қурилиш учун лицензия ва эксплуатация қилиш учун лицензия олиш зарур.
2025 йилда ТИА, атроф-муҳитга таъсир тўғрисидаги ариза лойиҳаси ва бошқа ҳужжатларни ишлаб чиқиш бўйича ишларни, шунингдек, вахта шаҳарчаси бўйича қурилиш-монтаж ишларини давом эттириш режалаштирилган.
«Бундан ташқари, келгуси йил охирида атом станциясини майдончада жойлаштириш учун регуляторимиздан рухсат олишни режалаштирмоқдамиз. Бундан ташқари, узоқ ишлаб чиқариш циклига эга бўлган ускуналарни жойлаштириш ишларини якунлаш, яъни реакторлар, турбиналар, генераторлар ва бошқа йирик блокли ускуналарни [ишлаб чиқариш бўйича буюртмалар] жойлаштиришни режалаштирганмиз. Реакторнинг ўзини тайёрлаш 36 ойдан 40 ойгача давом этади,» — деди Отабек Аманов.
Жойлаштириш учун рухсатномага эга бўлиш учун техник ҳужжатларни ишлаб чиқиш, атроф-муҳитга таъсирини баҳолаш бўйича экспертиза ва жамоатчилик эшитувларини ўтказиш зарур.
2026 йил бошида энергия блокининг пойдевор плитасига «биринчи бетон» қуйиш учун рухсатнома олиш режалаштирилган.
Дирекция раҳбарининг таъкидлашича, ускуналар етказиб бериш бўйича буюртмаларни ўз вақтида жойлаштириш 2029 йил охиригача биринчи навбатда кичик АЭСни ишга тушириш имконини беради.
Халқаро лойиҳа
Атом станцияси қурилишида иштирок этиш учун хорижий компанияларни жалб қилиш режалаштирилган.
«Атом станцияси иккита йирик компонентдан иборат — бу ядро ороли ва ёрдамчи объект. Ядровий оролни, табиийки, бош пудратчимиз „Атомстроекспорт“ („Росатом“) билан реализация қиламиз. Ёрдамчи объект халқаро компаниялар иштироки билан халқаро лойиҳа бўлиши учун қандайдир тарзда бирлаштирмоқчимиз. Ҳозир вариантлар устида ишламоқдамиз», — деди Аманов.
Август ойида «Ўзатом» делегацияси Хитойга ташриф буюрди ва у ерда лойиҳада иштирок этиш истагини билдирган яъни турбина ускуналари, генераторлар ва қуруқ градирнялар (АЭС ускуналарини буғлантирмасдан совутиш учун қурилма) етказиб беришни режалаштиргпн Хитой компаниялари билан учрашувлар ўтказди.
«Биз сув ресурсларига қарам бўлмаслик учун қуруқ градирнялардан фойдаланишни астойдил хоҳлаймиз. Венгрия компаниялари ҳам бундан манфаатдор, уларда қуруқ градирнялар бўйича жуда яхши ишлар, ечимлар бор. Европа компаниялари ҳам, Осиё компаниялари ҳам бизнинг лойиҳамизда иштирок этиш истагини билдиришди», — деди у.
Дирекция директори яқинда ташкил этилган Saneg Atom компанияси лойиҳада иштирок этмаётганини ва у билан музокаралар олиб борилмаётганини таъкидлади.
Молиялаштириш
Отабек Аманов кичик АЭС қурилиши лойиҳасини молиялаштириш бўйича хорижий ва маҳаллий банклар билан музокаралар олиб борилаётганини маълум қилди. «Европа, Россия банклари ҳам, маҳаллий банклар ҳам бор. Чунки инфратузилманинг айрим қисмлари маҳаллий пудратчилар томонидан қурилади… Банкларнинг таклифлари Иқтисодиёт ва молия вазирлиги ҳамда Марказий банк билан келишилади», — деди у.
Лойиҳа қиймати ҳозирча очиқланмаган.
Росатом билан тўртта шартнома
АЭС дирекцияси бошлиғининг маълум қилишича, Ўзбекистон «Росатом» билан шартнома стратегияси доирасида бир нечта шартномалар тузган: атом электр станциясини қуриш, кадрлар тайёрлаш, АЭС учун ёқилғи олиб кириш, станцияни эксплуатация қилиш ва ядровий чиқиндиларни олиб чиқиш бўйича шартномалар.
«Охирги келишувга, яъни ишлатилган ядро ёқилғисини олиб чиқишга кўплаб хорижий компаниялар рози эмас. Биз „Росатом“ билан ишлатилган ядро ёқилғиси Россияга олиб чиқилиши, у ерда қайта ишланиши ва баъзи зарур компонентлар Ўзбекистонга қайтарилиши ҳақида келишиб олдик», — деди у.
Ядро ёқилғиси учун Россияда бойитиладиган маҳаллий урандан фойдаланиш режалаштирилган.
«19 фоиз ёки 20 фоизгача бойитилган уран-235 оксиди ишлатилади. Мана бу ёқилғи импорт қилинади, лекин бир жиҳати бор. У маҳаллий ўзбек уранининг қайта ишланган хом ашёси асосида ишлаб чиқарилади. Яъни, ўзбек урани четга чиқарилади, тайёрланади, ёқилғи ишлаб чиқарилади ва қайтариб олиб келинади. Маҳаллий уран борлиги сабабли ёқилғи нархи анча арзон бўлади, деб умид қиламиз», — деди Отабек Аманов.
Бундан ташқари, ҳар йили 100 га яқин ўзбекистонлик мутахассислар Москва муҳандислик-физика институти Миллий тадқиқот ядро университетининг Тошкент филиалида таълим олади.
«Биз ушбу технология билан тўлиқ танишиш учун икки йилга Россияга 500 га яқин мутахассисларни юборамиз. Атом станциясининг дастлабки объектларидан бири ўқув маркази бўлади. Кейин бу мутахассислар яна икки йил марказда таълим олади. 2029 йилгача 500 нафар тайёр маҳаллий кадрларни тайёрлаймиз, улар ҳам станция қурилишида ишлайди», — деди у.
АЭС — Ўзбекистон мулки
Отабек Аманов кичик атом электр станцияси Ўзбекистон мулки бўлишини таъкидлади.
«Ушбу станция тўлиқ Ўзбекистон Республикасининг мулки бўлади. Станция оператор — маҳаллий компания томонидан бошқарилади, яъни ҳозирда дирекцияга оператор ваколатлари берилган. Яъни, тегишли фойдаланиш лицензиясига эга бўлган давлат оператор компанияси томонидан бошқарилади», — деди у.
Бошқа электр станциялари (иссиқлик электр станциялари, қуёш, шамол ва кўмир) каби ишлаб чиқариладиган электр энергиясини «Ўзенергосотиш» компанияси сотиб олади ва истеъмолчиларга «Миллий электр тармоқлари» тармоқлари орқали етказиб беради.
- КҚАЭС қурилиши бўйича шартнома 27 май куни Россия президенти Владимир Путиннинг Тошкентга ташрифи доирасида АЭС қурилиши дирекцияси ва «Атомстроекспорт» компанияси («Росатом» инжиниринг бўлими) ўртасида имзоланган.
- Бундан ташқари, 2018 йил 7 сентябрда Ўзбекистон ҳудудида атом электр станциясини қуришда ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги ҳукуматлараро битимга ўзгартиришлар киритиш тўғрисида баённома имзоланди.
- Президент Шавкат Мирзиёев кичик атом электр станциясини қуриш лойиҳасини «ҳаётий аҳамиятга эга» деб атади. ««Агар биз Ўзбекистоннинг янги тараққиёт босқичига чиқиш истиқболлари ҳақида ўйласак, катта миқдордаги уран захираларига эга ва уни учинчи давлатларга экспорт қилаётган мамлакатимиз учун бу лойиҳа ҳаётий аҳамиятга эга», — деди у.
- «Росатом» станция қурилишининг бош пудратчиси бўлади, қурилишга Ўзбекистон компаниялари ҳам жалб қилинади.
- «Росатом» раҳбари Алексей Лихачёвнинг таъкидлашича, станцияни ишга тушириш 2029 йилдан 2033 йилгача «босқичма-босқич, модулли» режалаштирилган. Кичик АЭС атом музёрарларида фойдаланилган РИТМ-200Н сув-сув ядро реакторларига эга бўлади.
- Лихачевнинг сўзларига кўра, лойиҳа Ўзбекистонда маҳаллийлаштиришнинг катта улуши билан амалга оширилади. «Ўзбекистон томонидан молиялаштириш, давлат (Россия) кредити масаласи муҳокама қилинмайди», — деди у.
- 10 сентябрь куни «Ўзатом» агентлиги қошидаги АЭС қурилиши дирекцияси ва «Росатом» инжиниринг корхонаси «Атомстроекспорт» Ўзбекистонда кичик қувватли АЭС лойиҳаси бўйича ишларни бошлаш тўғрисида баённома имзолади. Бу қурилиш майдончасида тайёргарлик ишларининг фаол босқичи бошланиши ва лойиҳа ҳужжатлари ишлаб чиқилишини англатади.
- Энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудов Ўзбекистонда 2040 йилгача йирик АЭС қурилиши кераклигини айтганди.
