2024 йилнинг биринчи ярмида Ўзбекистонда автомобиль нархларининг ўсиш суръати пасайиши кузатилди. Бу ҳақда Марказий банкнинг молиявий барқарорликка оид шарҳида маълум қилинди.
Регулятор маълумотларига кўра, автомобилларнинг бозор ва фундаментал («адолатли») нархлари ўртасидаги фарқ қисқаришда давом этмоқда. 2024 йилнинг биринчи ярми якунига кўра, бу фарқ йил бошига нисбатан 44 фоизга камайган.
Бозор нархи — бу талаб ва таклиф, шунингдек, вақтинчалик омиллар таъсирида шаклланадиган автомобилнинг бозордаги жорий нархидир. Масалан, автомобиллар тақчиллиги, истеъмолчилар фаоллигининг юқорилиги ёки импорт чекловлари бозор нархларининг фундаментал даражасидан ошиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Бозор нархлари мавсумий ўзгаришлар, акциялар, чегирмалар ёки инфляцион кутилмалар туфайли ҳам ўзгариши мумкин.
Фундаментал нарх — бу автомобилнинг ҳақиқий қийматига асосланган янада барқарор, узоқ муддатли баҳосидир. У ишлаб чиқариш, ташиш, солиққа тортиш харажатлари ва автодилерларнинг ўртача фойдаси асосида аниқланади, аммо вақтинчалик ёки спекулятив омилларни ўз ичига олмайди. Фундаментал нарх автомобилнинг иқтисодий жиҳатдан асосланган қийматини аниқроқ акс эттиради.
Бозор ва фундаментал нархларни таққослаш (чапда) ва автомобилларнинг харид қобилияти индекси.
Мамлакат ичида енгил автомобиллар ишлаб чиқариш 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 10 фоизга кўпайгани, шунингдек, импортнинг сезиларли даражада ўсиши туфайли автомобиль бозоридаги таклиф ҳажми ошди. Бу енгил автомобиллар нархининг бироз пасайишига олиб келди, бу эса, ўз навбатида, аҳоли даромадларининг ўсиши фонида автомобилларнинг бозор ва асосий нархлари ўртасидаги тафовутни қисқартирди.
Аҳолининг харид қобилиятининг пасайиши автомобиль бозорида талаб даражасига таъсир кўрсатди. Биринчи ярим йилликда автокредитлар бўйича ўртача ставка ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 3,8 фоиз пунктга, бир қарз олувчига тўғри келадиган автокредитнинг ўртача ҳажми эса 6,1 фоизга ошди. Ўз навбатида, автокредитлар бўйича ставкаларнинг ошиши ва уларни қайтариш муддатларининг бироз қисқариши автокредитдан фойдаланган ҳолда машина сотиб олиш имкониятини чекламоқда.
Автокредитлаш ҳажмининг қисқариши автомобиллар нархининг ўсиш суръатларининг пасайишига таъсир кўрсатди. Банклар машина сотиб олиш учун кредитлар бериш шартларини бироз қатъийлаштирди: ўртача муддат 0,3 йилга қисқарди ва январь-июнь ойларида 4,1 йилни ташкил этди.
Бундан ташқари, банклар томонидан берилган автокредитларнинг умумий ҳажми сезиларли даражада камайди. Хусусан, биринчи ярим йиллик якунлари бўйича автокредитларга 8,9 трлн сўм ёки 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 2,1 баробарга кам маблағ ажратилди. Натижада, транспорт воситалари нархларининг ўсиш суръати секинлашди ва 2023 йил 1 июлдан 2024 йил 1 июлгача бўлган даврда нархлар 3,2 фоизга ошди.
Регулятор маълумотларига кўра, автомобиль олди-сотди битимлари сонининг камайиши талабнинг пасайиши билан бир қаторда, транспорт воситаларини рўйхатдан ўтказиш тўловининг ошиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Эслатиб ўтамиз, 1 апрелдан бошлаб автомобилларни рўйхатдан ўтказиш ва қайта рўйхатдан ўтказиш учун тўловлар бирданига 68 баробарга — 34 минг сўмдан 2,32 миллион сўмга (ҳозирда — 2,56 миллион сўм), электромобиллар учун эса — 15 баробарга ошди. Май ойида ИИВ раҳбари ўз буйруғи билан автомобилларни қайта рўйхатдан ўтказиш учун БҲМнинг 10 фоизи миқдорида аввалги ставкани қайтарган, аммо рўйхатдан ўтказиш тўловлари ўзгаришсиз қолган.
Натижада, биринчи ярим йилликда нотариал идораларда тузилган шартномалар сони 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 25 фоизга камайиб, 442,8 мингта битимни ташкил этган. Июнь ойида автомобиллар савдоси 2021 йил декабрь ойидан бери энг паст кўрсаткичга тушди.
Автомобиль бозорида импорт қилинадиган автомобиллар ва Ўзбекистонда ишлаб чиқариладиган енгил автомобиллар сонининг кўпайиши ҳисобига қўшимча таклиф пайдо бўлди. Дастлабки олти ойда 177 мингта автомобиль (махсус енгил автомобилларни ҳисобга олмаганда) ишлаб чиқарилди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 9,6 фоизга кўпдир. Бундан ташқари, енгил автомобиллар импорти ҳажми 22 фоизга ошиб, 36 мингтани ташкил этди.
Банкларнинг кредит портфелида автокредитлар концентрацияси даражаси пасайди. Биринчи ярим йилликда бу кўрсаткич 1500 дан паст бўлиб, 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 1004 пунктга камайган.
Херфиндал-Хиршман индекси (HHI) рақобат даражасига қараб банк хизматлари бозорида концентрация даражасини кўрсатади: паст концентрация — 1000 дан паст, ўртача концентрация — 1000 дан 1800 гача, юқори концентрация — 1800 дан юқори).
Автомобиль сотиб олиш учун қарз бериш ҳажми бир йилда 2 баробардан зиёд кўпайган аксарият банкларнинг кредит портфелларида автокредитлаш улуши 40 фоиздан камни ташкил этмоқда. Бу автомобиль нархларининг ўзгариши билан боғлиқ концентрация риски пасайганидан ва энди чекланган миқдордаги банкларга таъсир қилаётганидан далолат беради, дейилади Марказий банк хабарида.
Марказий банк 2023 йилнинг биринчи ярмидаги молиявий барқарорлик шарҳида автокредитлашнинг ўсиши бўйича хавотир билдирганди, бу кредитлашнинг умумий ўсиш суръатларидан бир неча баробар юқори.
Марказий банкнинг таъкидлашича, бу автокредитлашнинг концентрация даражасини оширади, банкларни зарбаларга нисбатан заифроқ қилади ва инқироз ёки автомобилларнинг қадрсизланиши пайтида кредит интизомининг ёмонлашувига ва кредитлар бўйича сезиларли йўқотишларга олиб келиши мумкин.
Банклар томонидан автокредитлар бериш бўйича талабларнинг юмшатилиши туфайли автокредитлашнинг юқори ўсиш суръатлари автокредит бозорида талаб ҳажмини қўшимча рағбатлантирди. Юқори талаб шароитида чекланган ички таклиф ва импортнинг юқори божхона ставкалари нархларнинг ошишига ва автомобилларнинг асосий жамғарма активларидан бири сифатида шаклланишига сабаб бўлди. Шу билан бирга, автомобилларнинг инвестицион жозибадорлиги ошгани саин спекуляциялар кучаймоқда, деб таъкидлади МБ.
Автокредитлар бўйича қарзга хизмат кўрсатиш коэффициенти 2023 йилнинг биринчи ярми якунларига кўра 2022 йилнинг шу даврига нисбатан 13 фоиз бандга — 56 фоиздан 69 фоизга ошди, яъни қарздорлар ўз даромадларининг ўртача шу фоизини қарз ва фоизларни сўндиришга йўналтирган. 2024 йилнинг олти ойи якунларига кўра, қарзга хизмат кўрсатиш кўрсаткичи 55 фоизгача пасайди.
Регуляторнинг ўтган йилги аризасидан сўнг, банкларга автокредитлар бўйича талаблар кучайтирилди, кейин эса қарз юки кўрсаткичлари киритилди.
