Ўзбекистонда беш йил ичида яширин иқтисодиётни икки баробар қисқартириш ва 2025 йил учун бюджетга қўшимча 20 триллион сўм жалб этиш режалаштирилмоқда.
Олий Мажлис Сенатининг 19 декабрь куни бўлиб ўтган 2025 йилга мўлжалланган солиқ сиёсатининг асосий йўналишлари тасдиқланган мажлисида сенатор Абдулҳаким Эшмуратов келгуси йилда яширин иқтисодиётни қисқартириш, давлат бюджети даромадлар базасини кенгайтириш, тадбиркорларнинг солиқларни тўлашини рағбатлантириш учун шароит яратиш бўйича қандай ишлар режалаштирилганини сўради.
Солиқ қўмитаси раисининг биринчи ўринбосари Мубин Мирзаевнинг айтишича, солиқ органлари солиқ маъмуриятчилигини рақамлаштиришга эътибор қаратмоқда.
«Энг асосий, нозик масала, устувор ва долзарб масала бу — яширин иқтисодиёт улушини камайтириш… Биз соҳадаги бугунги кундаги энг устувор, долзарб масалаларни ўрганиб, хуфёна иқтисодиётни қисқартириш бўйича президент қарори лойиҳасини ишлаб чиқдик. Буни бугунги кунда Вазирлар Маҳкамасига тақдим этдик», — деди у.
Ҳужжат лойиҳасига кўра, яширин иқтисодиётни қисқартириш орқали давлат бюджети даромадларини 20 триллион сўмга ошириш кўзда тутилган.
Шундан 3,5 триллион сўми сохта тадбиркорлик (ссуда, кредит олиш, солиқдан озод қилинган фойда ёки бошқа имтиёзлар олиш мақсадида устав фаолиятини амалга ошириш ниятисиз тадбиркорлик корхоналари ташкил этиш) ҳолатларини аниқлаш йўли билан ундириш режалаштирилган.
Гап компаниялар ҳақиқатда мавжуд бўлмаган товарлар ёки хизматлар учун ҳужжатларни расмийлаштиргандаги ҳисобга олинмаган товарлар ва хизматлар учун сохта операциялар ҳақида бормоқда.
Шунингдек, компаниялар бюджетга тўлаши керак бўлган ҚҚС миқдорини камайтириш учун сохта ҳужжатларни яратгандаги сунъий ҚҚС ҳисоб-китобларига қарши курашилади.
Солиқ органлари, шунингдек, катта маблағлар муомалада бўладиган ва ишончсиз солиқ қарзи пайдо бўладиган «бир кунлик фирмалар»ни ҳам аниқлайди. Бу ундирилмайдиган деб ҳисобланадиган солиқ қарзи, чунки солиқ тўловчи уни реал активлар йўқлиги ёки унинг тугатилиши туфайли тўлай олмайди.
Жумладан, тўланмаган солиқлар ва етказилган зарарни тўлиқ ундириш мақсадида «бир кунлик фирмалар»нинг бенефициарлари ва раҳбарларини аниқлаш кўзда тутилган.
Иккинчи йўналиш — солиқларни тўлашдан бўйин товлаш, айниқса, кўчмас мулк ва қурилиш соҳасида бюджетга қўшимча 1,5 триллион сўм даромад келтириши мумкин бўлган нарх манипуляциясига қарши кураш.
Солиқ фирибгарлиги схемаларидан бири — кўчмас мулк қурувчилари ёки сотувчилар битим қийматидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланган солиқларни камайтириш ва даромаднинг бир қисмини яшириш мақсадида ҳақиқий бозор қийматидан анча паст нархда битимлар тузади. Масалан, 1 миллиард сўмлик квартира расман 500 миллион сўмга сотилади. Натижада атиги 500 миллион сўмдан солиқ тўланади, қолган сумма эса «конвертда» ўтказилади.
Иккинчи схема — жисмоний шахслар компаниянинг устав капиталига ҳисса сифатида қурилиш материалларини (масалан, цемент, арматура, бўёқ) ҳам қўшади. Материаллар кам баҳоланган ёки ортиқча баҳоланган бўлиши мумкин. Натижада компаниянинг солиқ мажбурияти камаяди.
Бошқа бир схема кўчмас мулкни (масалан, квартира ёки тижорат биноларини) бошқа бизнесга улуш ёки ҳисса сифатида ўтказишни ўз ичига олади.
Бундай ҳолда мулк бозор қийматидан анча паст баҳоланади. Кейинчалик бу мулк солиқларни минималлаштириш учун арзонлаштирилган нархда сотилади.
Солиқ қўмитаси, шунингдек, мунтазам равишда импорт операцияларини амалга оширадиган, лекин солиқлардан қочиш учун 1 фоизлик жуда паст фойда маржаси бўлган катта инвентарга эга компанияларни назорат қилади.
Шу билан бирга, Иқтисодий жиноятларга қарши курашиш департаменти билан биргаликда алкоголь ва тамаки маҳсулотларини сотишда қўшимча 1 триллион сўм ундирилиши кўзда тутилган.
Шунингдек, давлат органлари ахборот тизимлари ва рискларни таҳлил қилишдан фойдаланган ҳолда божхона тўловлари, божхона божлари ва ҚҚСни камайтириш мақсадида ҳар бир корхона учун божхона имтиёзлари, ҳужжатларда кўрсатилмаган товарларни яширин олиб кириш ҳолатлари, арзон нархлардаги декларацияларни ўрганади. Ушбу чора-тадбирлар қўшимча 4,3 триллион сўмни қайтариш имконини бериши кутилмоқда.
«Кейинги беш йил давомида хуфёна иқтисодиёт улушини икки баравар қисқартириш бўйича катта марраларни белгилаб олганмиз. Бу бўйича солиқ органлари, Божхона [қўмитаси], Иқтисодиёт ва молия вазирлиги, Марказий банк ва Бош прокуратура билан биргаликда ишларни жонлантирган ҳолда ташкил этамиз», — дея хулоса қилди Мубин Мирзаев.
Жорий йил бошида Шавкат Мирзиёев давлат бюджетига яширин иқтисодиётдан етказилган зарар 30 триллион сўм, ЯИМга етказилган зарар эса 135 триллион сўмни ташкил этишини айтганди. Деярли 11 мингта корхона (41 фоиз) ҳисоботларида фақат 1 кишини ишчи сифатида кўрсатган. «Яширин иқтисодиёт тўғри ишлаётган тадбиркорларга катта тўсиқ бўляпти», — деганди президент.
«Газета.uz» жамоатчилик орасида қизғин муҳокамаларга сабаб бўлган яширин иқтисодиётга қарши курашиш бўйича комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш тўғрисидаги президент қарори лойиҳасининг биринчи таҳририни ўрганиб чиққанди. Кўчмас мулк ва автомобиллар олди-сотдиси, бюджет ташкилотлари ходимларининг иш ҳақи ва бошқаларни нақдсиз шаклга ўтказиш, тўловлар нақд пулда амалга оширилганда фискал чекларни рўйхатдан ўтказиш орқали олинадиган солиқ кешбэкларини тўлашни бекор қилиш таклиф этилган.
Ўшанда Савдо-саноат палатаси ва Солиқ қўмитаси p2p операциялари устидан назорат ҳам назарда тутилган яширин иқтисодиётга қарши курашиш тўғрисидаги ҳужжат лойиҳаси муҳокамасига муносабат билдирганди. Улар бу ҳужжат жамоатчилик билан келишилишини маълум қилган.
