Якунига етаётган йилда кимошди савдосида сотилган энг машҳур ва қиммат хатлардан бири, бу — Альберт Эйнштейннинг фашистлар Германиясидаги ядро дастури ҳақида АҚШ президентига ёзган мактубидир: 2024 йилда 10 сентябрь куни мазкур хат 4 млн долларга сотилди.
Эйнштейн бу мактубни президент Франклин Рузвельтга 1939 йил 2 августда — Учинчи Рейх Иккинчи Жаҳон урушини бошлашидан бир ой аввал ёзганди. Унда олим АҚШнинг 32-президентини Адольф Гитлер атом бомбаси яратмоқчи эканлигидан огоҳлантирган.
Аукцион уйи ҳужжатни XX асрнинг «энг кучли таъсирга эга хатларидан бири» деб таърифлаган.
Мактубнинг ёзилиши тарихи
Ушбу мактуб тарихи Уолтер Айзексоннинг «Альберт Эйнштейн» китобида батафсил баён қилинган. Қуйида китобнинг ўша парчаси ўзбек тилида ҳавола қилинади.
Фото: eBay
Венгриялик ажойиб ва бироз ғайриоддий физик Лео Силард Эйнштейннинг эски танишларидан бири эди. У 1920 йилларда Берлинда яшаган чоғи улар бирга музлатгичнинг янги турини ишлаб чиққан эди. Эйнштейн ва Силард ўзининг бу ишланмасини патентлайдию, аммо уни бозорга чиқаришга улгурмайди: Силард нацистлардан қочиб аввал Англиядан, кейин Нью-Йоркдан қўним топади.
У Колумбия университетида ядровий занжир реакциясини яратиш йўллари устидаги изланишларини давом эттирди. Бу ғоя унга бир неча йил аввал Лондонда, Америкага кўчиб ўтиш учун «яшил чироқ ёниши»ни кутиб ўтирган вақти келганди. Ураннинг парчаланиши кашф этилгани ҳақида эшитгач, Силард айнан шу унсур портловчи занжир реакциясини яратишда қўлланилиши мумкинлигини англаб етади. У буни Будапештдан қочиб келган бошқа бир физик, яқин дўсти Юджин Вигнер билан муҳокама қилади.
Уларнинг иккиси ҳам немислар ўша вақтда Бельгия мустамлакаси ҳисобланган Конгодан уран рудасини сотиб олишга уриниши мумкинлигидан хавотирда эди. Аммо венгриялик икки қочоқ бельгияликларни Америкадан туриб қандай ҳам огоҳлантира оларди? Силард кейинроқ Альберт Эйнштейн Бельгиянинг она-қироличаси билан дўст эканини эслаб қолади.
Эйнштейн 1939 йил ёзини ўтказиш учун Лонг-Айленднинг шимоли-шарқий чеккасидан уй ижарага олганди. Бу ерда у ўзининг Tinef номли кичик елканли қайиғида сузар, шу ердаги универмагдан сотиб олган сандалини кийиб, универмаг эгаси билан бирга Бахнинг куйларини чаларди. «Эйнштейн Лонг-Айлендда эканини билардик, лекин унинг айнан қаерида эканини билмасдик», — деб эслайди Силард.
Шу сабабли у Эйнштейннинг Принстондаги ишхонасига қўнғироқ қилиб, Эйнштейн Пеконик шаҳарчасидаги доктор Мурнинг уйини ижарага олганини аниқлайди. 1939 йилнинг 16 июлида, якшанба куни Вигнер ва Силард ўз миссиясини бажаришга киришади. Машинани Вигнер бошқарарди, чунки Силард, худди Эйнштейн каби, машина ҳайдашни билмасди. Улар манзилга етгач, керакли уйни топа олмай сарсон бўлади — афтидан, доктор Мур кимлигини бу ерда ҳеч ким билмасди.
Улар тақдирга тан беришга тайёр турганида, Силард йўл четида турган бир болакайдан сўрайди: «Сен, мабодо, профессор Эйнштейн қаерда яшашини билмайсанми?». Бу бола шаҳарнинг ҳатто доктор Мур кимлигини ҳам билмайдиган аксарият аҳолисидан кўп фарқ қилмаса-да, Эйнштейн қаерда яшаётганини биларди. Болакай уларни Олд Гроув Роуд охиридаги коттежга олиб борди ва шу тариқа у ердан хаёл уммонида сузаётан Эйнштейн топилди.
Улар камтарона жиҳозланган уй айвонидаги оддий ёғоч стол атрофида ўтиришар, Силард қандай қилиб ядровий парчаланиш натижасида ажралиб чиққан нейтронлар уранда регулятор сифатидаги графит билан портловчи занжирли реакцияга имкон беришини Эйнштейнга тушунтирарди.
«Мен бу ҳақда ҳеч ўйламаган эканман», дея унинг гапини бўлди Эйнштейн. У бир нечта савол берди, 15 дақиқа давомида қаттиқ ўйга толди ва эҳтимоли мавжуд барча оқибатларни тезда англаб етди. Эйнштейн Бельгия она-қироличасига эмас, балки ўзи таниган-билган вазирлардан бирига хат ёзишни таклиф қилди.
Вигнер эътирофга сазовор эҳтиёткорлик билан, АҚШда яшаётган уч нафар қочқин Давлат департаменти билан маслаҳатлашмай туриб, хавфсизлик масаласида бошқа мамлакат ҳукуматига махфий мурожаат қилиш унчалик ҳам яхши фикр эмаслигини таъкидлади. Ундай бўлса, бу уч киши орасидаги энг машҳур инсон ҳисобланган Эйнштейн, Давлат департаментига йўриқнома илова қилингани ҳолда, Бельгиянинг АҚШдаги элчисига хат ёзиш тўғрироқ бўлса керак, деган фикрга келади. Мана шу дастлабки режани ҳисобга олган ҳолда, Эйнштейн немис тилидаги хат матнини Вигнерга айтиб туриб ёздиради, у эса хатни таржима қилиб, чоп этиш учун котибасига беради ва Силардга жўнатди.
Бир неча кундан сўнг Силарднинг оғайниси уни Lehman Brothers банкири ва президент Рузвельтнинг дўсти Александр Сакс билан таништиради. Назариётчи уч физикдан кўра ақли-ҳуши жойидароқ бўлган Сакс мактубни тўғридан-тўғри Оқ уйга жўнатиш лозимлигини таъкидлаб, уни етказишни ўз зиммасига олди.
Силарднинг Сакс билан танишганига ҳали ҳеч қанча бўлмаганди, аммо унинг дадил режаси уни қизиқтириб қўяди. «Биз бу имкониятдан фойдаланиб кўрсак, ҳеч нарса йўқотмаймиз», деб ёзади у Эйнштейнга. «АҚШ президентига ёзиладиган хатни телефонда гаплашиб ҳам қайта кўриб чиқса бўладими ёки яна шахсан учрашиш керакми?». Эйнштейн Силардга яна Пеконикка келиши кераклигини айтади.
Бу вақтда Вигнер бир муддатга Калифорнияга кетганди. Шунинг учун, Силард ўзининг бошқа бир дўсти — Эдвард Теллерни ҳайдовчи ва ҳамкасб олим сифатида жалб қилади. «Менимча, унинг маслаҳати фойдали бўлади ва, бундан ташқари, у билан танишиш сизга ҳам ёқади, деб ўйлайман, — дея Силард Эйнштейнни огоҳлантиради. — У жуда хушмуомала инсон». Теллернинг яна бир афзаллиги шунда эдики, унинг 1935 йилда ишлаб чиқарилган улкан «Плимут» автомобили бор эди.
Силард икки ҳафта аввал ёзилган мактуб қораламасини кўтариб келганди, аммо Эйнштейн улар ёзадиган янги хат Бельгия вазирини Конгодан уран экспорт қилишда эҳтиёт бўлиш масаласида огоҳлантиришдан кўра муҳимроқ эканини тушунарди. Дунёнинг энг машҳур олими Америка Қўшма Штатлари президентига атомдан ажралиб чиққан энергия орқали ақл бовар қилмас даражада кучли қурол яратиш мумкинлигига ишониши ҳақида ёзмоқчи эди. «Эйнштейн мактубни немис тилида айтиб турди, — деб эслайди Силард. — Теллер уни ёзиб олди ва мен немис тилидаги матнни президентга йўлланадиган мактубнинг иккита қораламасини тайёрлаш учун асос сифатида ишлатдим».
Теллернинг қайдларига кўра, Эйнштейн томонидан айтиб турилган мактуб қораламасида нафақат Конго урани масаласи кўтарилган, шу билан бирга занжирли реакция эҳтимоли ва унинг натижасида янги турдаги бомба пайдо бўлиши мумкинлиги ҳам тушунтирилган. Эйнштейн президентни бу масала устида бош қотираётган физиклар билан бевосита алоқа ўрнатишга чақирган эди. Силард кейинроқ тайёрланган хатнинг икки вариантини Эйнштейнга юборади: улардан бирининг ҳажми 45, иккинчиси эса 25 қатор эди. Иккала мактубга ҳам 1939 йилнинг 2 август санаси қўйилган эди, «Эйнштейнда эса ўзига кўпроқ ёққан вариантни танлаш имкони бор эди». Эйнштейн ҳар иккала мактуб остига ўзи баъзида ишлатадиган узун гажак имзо эмас, илмоқ шаклидаги белги қўяди.
Охир-оқибат, Рузвельтнинг қўлига хатнинг каттароқ версияси етиб келди. Унда, хусусан, шундай дейилганди:
Жаноб,
Э.Ферми ва Л.Силарднинг менга қўлёзма шаклида етказилган сўнгги иши яқин келажакда уран кимёвий элементи янги ва муҳим энергия манбаига айланиши мумкин, деб ўйлашга сабаб бўлмоқда. Бу вазиятдан келиб чиқадиган айрим муаммолар ҳушёрликка чақиради ва, лозим бўлганида, сизнинг маъмуриятингиздан тезкор жавоб беришни талаб қилиши мумкин.
Шу сабабли эътиборингизни қуйидаги фактларга қаратиб, айрим тавсиялар беришни ўз бурчим деб биламан:
… Ураннинг катта массасида ядровий занжир реакциясини бошлаш мумкин бўлиши эҳтимоли мавжуд, бу эса жуда катта энергия ажралиб чиқишига ва радийга ўхшаш кўплаб янги элементларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Биз деярли тўлиқ ишонч билан айта оламизки, яқин келажакда буни амалга ошириш мумкин бўлади.
Янги ҳодиса бомбаларнинг яратилишига ҳам сабаб бўлиши мумкин ва, камроқ ишонч билан бўлса-да, янги турдаги бу бомбалар ўта кучли бўлади, деб бемалол айтиш бўлади. Кемада ташилган ва портда портлатилган шундай бомбалардан бири бутун портни ва унинг атрофидаги ҳудудни осонгина вайрон қилиб юбориши мумкин…
Шуларни инобатга олиб, сиз, эҳтимол, маъмуриятингиз ва занжирли реакциялар устида ишлаётган Америкадаги физиклар гуруҳи ўртасида доимий алоқа ўрнатилишини мақсадга мувофиқ деб ҳисобларсиз".
Хат сўнгида огоҳлантириш бор эди: немис олимлари шундай бомба устида ишлаётган бўлиши мумкин. Мактуб лойиҳаси тайёр ва имзоланган, аммо энди уни ким орқали президент Рузвельтга етказган маъқул, деган масала турганди.
Қизиғи шундаки, Силард президентга хатни етказадиган элчи сифатида 1927 йили Атлантика океани устидан учиб ўтиб, машҳурликка эришган Чарльз Линдбергдан фойдаланишни таклиф қилган. Бу уч нафар яҳудий-қочқин Линдберг Германияга борган вақти нацистлар Германиясининг авиация рейхс-вазири Герман Геринг томонидан «Немис бургути» ордени билан тақдирлаганидан бехабар бўлган бўлса керак. Линдберг изоляционист ва президент Рузвельт сиёсатига қарши инсон эди.
Эйнштейн учувчи Линдберг билан бундан бир неча йил аввал Нью-Йоркда тасодифан танишиб қолган эди. Шу сабабли, у Силардга ўзи имзолаган хатни қайтариб жўнатаётганида, унга қисқача изоҳ ҳам қистириб ўтганди. Эйнштейн Линдбергга шундай деб ёзганди: «Дўстим доктор Силардни қабул қилиб, у сизга айтганлари ҳақида жиддий ўйлаб кўриш орқали менга илтифот кўрсатишингизни сўрайман. Фан билан машғул бўлмаган инсон учун у кўтараётган масала фантастик туюлиши мумкин. Шунга қарамай, сиз бутун жамият манфаати учун бу ерда муҳокама қилинаётган эҳтимолларга жиддий эътибор қаратиш лозимлигини англаб етасиз».
Линдберг жавоб бермайди. Шунинг учун Силард 13 сентябрь куни яна бир хат билан унга ўзи ҳақида эслатади ва учрашишни илтимос қилади. Икки кундан сўнг Линдберг бутун АҚШга транслация қилинадиган эшиттиришда чиқиш қилгач, Эйнштейн ва Силард қанчалик адашганликларини маълум бўлади. Бу изоляционизм очиқдан-очиқ ёқланган чақириқ эди. Линдберг ўз гапини «бу мамлакат [АҚШ] Европа урушларида қатнашиш учун мўлжалланмаган», деган сўзлар билан бошлаганди. Бу нутқда унинг немиспарастлигига, ҳатто антисемитизмга очиқ-ошкора ишора бор эди.
Силарднинг Эйнштейнга ёзган навбатдаги мактубида шундай дейилади: «Линдберг бизга керак бўлган одам эмас».
Энди улар Александр Саксдан умидвор бўлиб, Эйнштейн Рузвельтга ёзган хатни унинг қўлига топширишади. Гарчи бу хат жуда муҳим экани аён бўлса-да, Сакс салкам икки ой давомида уни президентга етказиш йўлини топа олмайди.
Ўтган вақт давомида эса мактубнинг шошилинч етказилишини тақозо этадиган бир қатор воқеалар содир бўлди. 1939 йил августи охирида фашистлар Германияси ва Совет Иттифоқи ўзаро ҳужум қилмаслик ва Польшани бўлиб олиш тўғрисидаги битимни имзолаб, дунёни ҳайратда қолдирди. Бу битим Англия ва Францияни Германияга қарши уруш эълон қилишга мажбур қилди — бу бир аср ичида иккинчи марта Жаҳон урушининг бошланиши эди. Америка ҳали бетараф ёки камида ҳали ҳеч кимга қарши уруш эълон қилмаган эди. Амалда мамлакат қайта қуролланишга ва келажакда керак бўлиб қолиши мумкин бўлган янги қуролларни ишлаб чиқишга киришган эди.
Силард сентябрь охирида Сакс билан кўришиб, у ҳали ҳам президент Рузвельт билан учрашмаганлигидан даҳшатга тушади. «Сакс мутлақо фойдасиз бўлиб чиқиши мумкин, — деб ёзган Силард шундан кейин Эйнштейнга. — Теллер ва мен унга яна 10 кун муҳлат беришга қарор қилдик». Сакс белгиланган муддатда вазифани бажаришга қийналади. 11 октябрь, чоршанба куни тушдан кейин у қўлида Эйнштейннинг мактуби, Силарднинг резюмеси ва ўзи ёзган 800 қаторлик хулоса билан Овал кабинет остонасидан ҳатлаб ўтди.
Президент уни мулойимлик билан кутиб олади: «Алекс, нима қилиб юрибсан?». Сакс баъзан жуда кўпгап ва гапни ҳар хил ривоятнамо воқеалардан бошлашга мойил эди. Эҳтимол, шунинг учун ҳам президент билан учрашувни ташкиллаштириш қийин бўлиб кетгандир. Бу сафар у Наполеонга елкан ўрнига буғ ёрдамида сузадиган кема қуришни таклиф қилган ихтирочи ҳақида сўз бошлаганди. Наполеон уни ақлдан озган деб ҳисоблаб, уйига қайтариб юборган эди. Сакс сўзи охирида Наполеоннинг олдига бор одам (илк пароход ва сувости кемаларидан бирининг кашфиётчиси) Роберт Фултон бўлганини айтади. Қиссадан ҳисса шуки, император уни ўз вақтида тинглаб, унинг айтганини қилиши керак эди.
Бунга жавобан Рузвельт ёрдамчиларидан бирига тезда нимадир ёзиб тутқазади, ёрдамчи эса шошиб чиқиб кетиб, кўп ўтмай бир шиша кўҳна ва ноёб «Наполеон» коньяги билан қайтади. Рузвельт бу коньяк уларда кўп вақтдан бери турганини айтиб, иккита стаканни тўлдиради.
Сакс хатга илова қилинган битик ва қолган қоғозларни Рузвельтга шундай қолдирса, президент уларга бирров қараб қўйиб, кейин унутиб юбориши мумкинлигидан хавотирда эди. У диққатни бу қоғозларга қаратишнинг ягона ишончли йўли — уларни овоз чиқариб ўқиш, деган фикрга келади. У президентнинг столи олдида туриб, ўз хулослараи, Силарднинг тушунтириш хати ва ўзи олиб келган тарихий хатдан бир неча бандни ўқиб беради.
«Алекс, сен нацистлар бизни портлатиб юбормаслиги ҳақида ўйлаб кўришимиз керак, демоқчимисан?», — деб сўрайди президент.
«Шундай», деб жавоб беради Сакс.
Рузвельт шахсий котибини чақириб, «Ишга киришиш лозим», дейди.
Ўша куни кечқурун ҳукуматнинг физика лабораторияси — Миллий стандартлар бюроси директори Лайман Бригге бошчилигида махсус қўмита тузиш режаси ишлаб чиқилади. Қўмита биринчи марта 21 октябрь куни норасмий шаклда йиғилади. У ерда Эйнштейн йўқ эди ва бўлишни ҳам хоҳламайди. У ядро физиги эмасди, сиёсий ёки ҳарбий раҳбарларга яқинлик эса унга ёқмасди. Аммо унинг венгриялик муҳожир дўстлари — Силард, Вигнер ва Теллер ўша ерда эди.
АҚШ президенти Франклин Рузвельт. Фото: Bulletin of the Atomic Scientists
Бир ҳафта ўтиб Эйнштейн президентдан миннатдорлик билдирилган, мулойим ва расмий оҳангдаги жавоб хати олади. «Мен кенгаш туздим, — деб ёзганди Рузвельт. — Унинг мақсади уран элементи ҳақидаги тахминларингизни батафсил ўрганишдир».
Аммо атом лойиҳаси устидаги иш кутилганидан суст кечаётганди. Рузвельт маъмурияти хатдан кейинги кейинги бир неча ойда графит ва уран устидаги тажрибалар учун атиги 6000 доллар ажратилишини тасдиқлаганди, холос. Буёқда эса Силарднинг занжирли реакцини юзага келтириш мумкинлигига ишончи ортар, Германияда бу йўналишда нималар қилинаётгани ҳақидаги бошқа қочқинлардан олган хабарларидан жуда асабийлашарди.
Шунинг учун у 1940 йил март ойида Эйнштейн билан учрашгани яна Принстонга боради. Улар янги хат ёзади. Эйнштейн томонидан имзоланган ва Александр Саксга топширилган ушбу мактуб президентга етказилиши керак эди. Бу хатда олимлар Берлиндаги уран билан боғлиқ ишларнинг бориши ҳақида ўзлари билган ҳамма маълумотларни батафсил баён қилганди. Мактуб муаллифлари Германиянинг юқори портловчи қувватга эга занжирли реакцияларга эришиш йўлидаги ютуқларини инобатга олган ҳолда, президентдан Америкада бу борадаги ишлар қанчалик тез кечаётганига эътибор қаратишни сўради.
Президент жараённи тезлаштириш учун йиғилиш ўтказишни талаб қилди ва йиғилиш ташкилотчиларига унда Эйнштейннинг ўзининг ҳам иштирокини таъминлаш топшириғини берди. Аммо Эйнштейннинг бу ишга киришиш истаги йўқ эди. У шамоллаб қолгани, йиғилишда қатнаша олмаслигини айтиб, мулойимлик билан рад жавобини берди. Айни вақтда, у ишни имкон қадар тезроқ бошлаш кераклиги ҳақида қатъий маслаҳат берганди: «Мен бундай ишларни тезроқ ва кенгроқ миқёсда амалга ошириш мумкин бўлган шароитларни яратиш оқилона ва долзарб вазифа эканига аминман».
Эйнштейн атом бомбасининг яратилиши билан якунланган мазкур учрашув ва умуман «Манҳэттен» лойиҳасида қатнашишни истагини, мабодо, билдирган тақдирида ҳам, аслида унинг бу ерда бўлишини истамайдиганлар бор эди. Ажабланарлиси, ушбу лойиҳанинг бошланишига туртки берган бу инсонни баъзилар хавфсизлик учун катта таҳдид деб ҳисоблаган ва шунинг учун ҳам унинг бу иш ҳақида билишига рухсат берилмаган.
Янги қўмита ташкилотчиси, ўша вақтда армия Бош штаби бошлиғи вазифасини бажарувчи бригада генерали Шерман Майлз 1940 йил июль ойида Жон Эдгар Гуверга Эйнштейн масаласида хат ёзади. Гувер бу вақтга келиб 16 йилдан бери Федерал тергов бюроси (ФТБ) директори сифатида ишлаб келаётган эди, бундан кейин яна 32 йил шу лавозимда қолади.
Майлзнинг Эйнштейн ҳақидаги сўровига жавобан Гувер дастлаб Ватанпарвар аёллар корпорациясидан Фросингэм хонимнинг 1932 йилги — Эйнштейнга виза беришни рад этиш талаби битилган хатини тақдим этади; унда Эйнштейн турли пацифистик (урушга қарши) ва сиёсий гуруҳларни қўллаб-қувватлагани ҳақида ҳам сўз боради. ФТБ бу айбловлар қанчалик жиддий ва ҳаққоний эканини текшириб кўришга бирор марта ҳам уриниб кўрмаган.
Гувернинг жавобида Эйнштейн 1932 йили Амстердамда бўлиб ўтган Халқаро урушга қарши конгрессда қатнашгани, бу конгресс ташкилий қўмитасидан европалик баъзи коммунистлар ҳам ўрин олганини таъкидлайди. Ваҳоланки, Эйнштейн айнан шу учрашувда қатнашишдан ва ҳатто уни қўллаб-қувватлашдан очиқчасига бош тортган эди. Конгресс манифестини имзолашни илтимос қилган ташкилотчиларга Эйнштейн шундай деб ёзганди: «Бу ерда Совет Россияси улуғланганлиги сабабли, мен уни имзолашга ўзимни мажбурлай олмайман».
Худди шу мактубида Эйнштейн Россияни қоралаб, у ерда, «афтидан, индивидуаллик ва сўз эркинлиги тўлиқ бостирилган»ини таъкидлаган эди. Шунга қарамай, ФТБ раҳбари Гувер Альберт Эйнштейн бу конгрессни қўллаб-қувватлаганига, демак, у советпараст эканига ишора қилди. Гувернинг жавобида Эйнштейннинг пацифист гуруҳлардан тортиб испан лоялистларигача бўлган ташкилотлар билан алоқалари ҳақида асоссиз айбловлардан иборат яна олти банд бор эди.
ФТБ раҳбарининг хатига Эйнштейннинг қисқача таржимаи ҳоли ҳам илова қилинган бўлиб, у оддий фактик хатолар («битта фарзанди бор») ва ўта жоҳил мулоҳазаларга тўла эди. Унга кўра, Эйнштейн «ўта радикал» эди, аммо аслида бундай эмасди; Гувернинг хатида Эйнштейн «коммунистик журналларга мақолалар ёзган»и таъкидланганди, лекин аслида у ҳеч қачон бундай қилмаганди.
Муаллифи кўрсатилмаган ушбу таржимаи ҳол баёни қатъий хулоса билан якунланган эди: «Унинг радикал қарашларини инобатга олган ҳолда, бюро доктор Эйнштейнни чуқур текширувдан ўтказмай туриб, сирлар билан боғлиқ ишларга жалб қилишни тавсия этмайди, чунки бундай ўтмишга эга одамнинг қисқа вақт ичида Американинг содиқ фуқаросига айланиши эҳтимоли кам».
