Сенатнинг учинчи ялпи мажлисида «Банклардаги омонатларни ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида»ги Ўзбекистон қонуни муҳокама қилинди. Қонун Қонунчилик палатаси 2024 йил 13 август куни қабул қилинган.
Қонун Ўзбекистон президентининг 2023 йил 28 февралдаги «2022−2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясини «Инсонга эътибор ва сифатли таълим йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида»ги ПФ-27-сонли фармонига мувофиқ ишлаб чиқилган.
Ҳозирда Халқ банки омонатларни кафолатлаш тизимида иштирок этмайди. Шу сабабдан Халқ банкига жойлаштирилган омонатлар давлат томонидан кафолатланади.
Таъкидланишича, бу ҳолат бошқа банклардаги омонатлар Фуқароларнинг омонатларини кафолатлаш фонди (Фонд) томонидан тўла ҳажмда кафолатланганлигини ҳисобга олган ҳолда, омонатчилар нуқтаи назаридан рақобат муҳитининг сезиларли ўзгаришига олиб келмади, яъни бунда аҳолининг барча омонатлари кафолатланган ҳисобланади.
Қайд этилишича, халқаро тажрибага мувофиқ омонатларни чекланган миқдорда кафолатлаш тизимига ўтилиши ҳамда биргина банкнинг мазкур тизимдан четда қолдирилиши ва мазкур банкдаги омонатларнинг тўлиқ ҳажмда кафолатланиши бозор мувозанатига, шунингдек хусусий молия сектори ривожланишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Қонунга кўра, омонатларни тўлиқ (100 фоиз) кафолатлашдан воз кечилмоқда. Бу тизим Ўзбекистонда 2009 йилда ўша пайтда мавжуд бўлган иқтисодий инқироз оқибатларини юмшатиш мақсадида жорий этилган. Бу механизм бошқа мамлакатларда ҳам вақтинчалик жорий қилинган, бироқ бугунги кунда 108 давлатдан фақат Ўзбекистон, Туркманистон ва Беларусь омонатларнинг тўлиқ кафолатлаш тизимини сақлаб қолган.
Бошқа мамлакатларда банк омонатини қоплашнинг максимал қуйидагича миқдори белгиланди: Қозоғистонда — 43 минг доллар эквивалентида, Озарбайжонда — 17,7 минг доллар, Россияда — 15,4 минг доллар, Туркияда — 14 минг доллар, Европа Иттифоқи мамлакатларида — 100 минг еврогача.
Ўзбекистонда бир банкдаги бир омонатчи, жумладан, тадбиркорлар учун максимал миқдорни 200 миллион сўмдан (тахминан 15,3 минг доллар) кўп бўлмаган миқдорда белгиланмоқда. Яъни, омонатчи турли банклардаги ҳар бир омонат учун 200 миллион сўмгача тўлов кафолатига ишониши мумкин (масалан, 35 та банкда омонат қўйишда бу 7 миллиард сўмгача).
Шунингдек, қонун билан банклардаги омонатларнинг ҳимоя қилинишини кафолатлаш соҳасидаги ваколатли орган — Омонатларни кафолатлаш агентлигининг фаолияти ва унинг вазифалари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланмоқда.
Агентликнинг Марказий банк, Иқтисодиёт ва молия вазирлиги ҳамда бошқа орган ва муассасалар билан ҳамкорлиги белгилаб қўйилмоқда. Агентликнинг кузатув кенгаши агентликнинг юқори бошқарув органидир.
Кенгаш беш нафар аъзодан иборат бўлиб, унинг таркибига Марказий банк раиси, иқтисодиёт ва молия вазирининг ўринбосари, шунингдек, Вазирлар Маҳкамаси ҳамда Ўзбекистон банклар ассоциациясининг тегишинча мазкур давлат органи ва ташкилот томонидан тайинланган биттадан вакили ҳамда фуқаролик жамияти институтининг Марказий банк томонидан тайинланадиган вакили киради. Марказий банк раиси кенгаш раиси ҳисобланади. Раис ўринбосари Кенгаш аъзолари орасидан сайланади.
Кенгаш аъзоларининг ваколатлари муддати улар тайинланган кундан эътиборан беш йилни ташкил этади, бундан кенгаш раиси мустасно.
Шунингдек, қонун билан қуйидаги нормалар белгиланмоқда:
- кафолатлаш тизими, банкларнинг кафолатлаш тизимида иштироки, кафолатлаш тизими маблағларини бошқариш, Кафолатлаш фонди маблағлари манбалари ва мазкур маблағлардан фойдаланиш, Кафолатлаш фонди тақчиллигини молиялаштириш;
- кафолатлаш объектлари, кафолатланган омонатлар миқдори ва улар бўйича компенсация тўлаш тартиби. Компенсация миқдори, компенсация тўлаб беришнинг умумий принциплари, компенсацияларни тўлаб бериш тартиби, омонатчиларнинг ҳуқуқлари;
- кафолатлаш тизими ишлаши тўғрисида жамоатчиликни хабардор этиш.
Сенат қонунни маъқуллади. Ҳужжат имзолаш учун президентга юборилди.
2024 йил август ойида Марказий банк раиси ўринбосари Аброрхўжа Турдалиев қонун лойиҳасини тушунтирганди.
Унга кўра, янги компенсация миқдори қонун кучга киргунга қадар очилган депозитларга татбиқ этилмайди. Яъни, мавжуд омонатларни, уларнинг миқдоридан қатъи назар, кафолатлашнинг тўлиқ тизими сақланиб қолади.
Бундан ташқари, бундай лимитнинг белгиланиши банкларни фуқаролик жавобгарлигидан озод қилмайди; Яъни 200 миллион сўмни давлат қоплайди, қолганини омонатчи банкдан талаб қилиши мумкин.
Бундан ташқари, ўзгартиришларда банк лицензияси бекор қилинганда компенсация тўлашни бошлаш муддатини 2 ой 23 кундан 7 иш кунига қисқартириш таклиф этилмоқда.
Омонатларни кафолатлаш жамғармасининг мақсадли кўрсаткичи депозит базасининг 5 фоизи миқдорида белгиланган. Жамғарма нотижорат давлат органи шаклидаги Омонатларни кафолатлаш агентлигини ташкил этиш ва унинг ваколатларини кенгайтиришни режалаштирмоқда.
Жамғарма тақчиллигининг олдини олиш учун агентлик кузатув кенгаши Марказий банк билан келишилган ҳолда махсус ажратмалар киритиш, давлат бюджетидан кредитлар, Марказий банк кредити ва бошқа манбалар ҳисобидан маблағларни жалб қилиш имкониятига эга бўлади.
Омонатларни кафолатлаш агентлиги ходимлари депозит маълумотларининг тўғрилигини текшириш мақсадида Марказий банк томонидан ўтказиладиган текширишларда мутахассис сифатида иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлади.
Жамғарманинг бадаллар ҳисобидан шакллантириладиган маблағлари етарли даражада бўлишини таъминлаш ва инфляция оқибатида йўқотишларни қоплаш мақсадида мазкур маблағларни 7 кун ичида юқори ликвидли, паст рискли, пулга айлантирилиши мумкин бўлган активларга жойлаштириш ҳуқуқини бериш таклиф қилинмоқда.
Аброрхўжа Турдалиев агентлик ваколатларининг кенгайтирилишини тушунтирди, чунки жамғарма ҳали ҳам фуқаролар омонатларини кафолатлаш бўйича сиёсатга эга эмас, фақат омонатларни йўқотганлик учун компенсация тўлаш билан чекланади.
Энди агентлик «тўлов кассаси» (PayBox) мандатидан «тўлов кассаси плюс»га (PayBox+) ўтади (шунингдек, «йўқотишларни минималлаштирувчи» ва «хавфни минималлаштирувчи» ҳам мавжуд). Ҳозирда омонатни суғурталовчи фақат суғурталанган депозитлар бўйича суғурта даъволарини тўлаш учун масъул бўлсада, энди у юзага келиши мумкин бўлган банк инқирозларининг олдини олиш учун муайян ҳал қилиш функциялари каби қўшимча масъулиятларга эга бўлади.
