Соғломлаштирувчи ёки wellness-туризм бугунги кунда машҳурликнинг чўққисига чиқиб улгурган: тобора кўпроқ одам онгли ҳаёт тарзи ва профилактик тиббиётни танламоқда. Унинг жаҳон туризмидаги улуши 2012 йилдан 2022 йилгача бўлган вақт ичида 5,8 фоиздан 7,8 фоизгача ўсди, 2027 йилга бориб 8,3 фоизгача ўсиши тахмин қилинмоқда.
Туризмнинг барча турларида соғломлаштирувчи туризмнинг улуши. Манба: Глобал соғлиқни сақлаш институти.
ATLAS ҳудудий ривожланиш бюросининг катта таҳлилчиси Елизавета Клочкованинг ёзишича, wellness-саёҳатларнинг тиббий туризмдан асосий фарқи — муолажаларнинг хусусиятида бўлиб, у аниқ касалликларни даволашга эмас, балки профилактик тиббий хизмат кўрсатишга қаратилган. Wellness-сайёҳлар махсус санаторияларда дам олади. Бир қарашда улар оддий спа-меҳмонхоналардек таассурот уйғотади, лекин, улардан фарқли ўлароқ, бу ерда муолажалар билан бирга белгиланган қатъий кун тартиби мавжуд, тўлақонли шифокорлар жамоаси ишлайди.
Қизиғи шундаки, wellness-сайёҳлар ўз саёҳатларига одатий сайёҳларга қараганда анча кўп маблағ сарфлайди. Масалан, 2022 йилда ушбу йўналишни танлаган халқаро сайёҳлар саёҳатга ўртача 1764 доллар сарфлаган — бу одатий сайёҳларнинг сарфларига нисбатан 41 фоиз кўп. Ички сайёҳлар билан харажатлар ўртасидаги фарқ эса деярли икки баробар юқори — 175 фоиз.
Ўзбекистонда wellness-туризм соҳаси нима учун тез ривожланяпти?
Ўзбекистонда соғломлаштирувчи туризм жаҳон тенденцияси билан биргаликда ривожланиб, давлат томонидан фаол қўллаб-қувватланмоқда. 2024 йил 23 сентябрда президент Шавкат Мирзиёев Ўзбекистонда тиббий ва соғломлаштирувчи туризмни фаол ривожлантиришга қаратилган қарорни имзолади. Ҳужжатда тиббий туризм кластерларини ташкил этиш ва меҳмонхона-санаторияларни юлдузли тизим бўйича сертификатлаш назарда тутилган.
Бугунги кунда Ўзбекистонда 590 га яқин санатория, дам олиш уйлари, пансионатлар, оромгоҳлар фаолият юритмоқда ва уларнинг сони ортиб бормоқда. Статистика агентлиги маълумотларига кўра, 2021−2023 йилларда бу кўрсаткич 18 фоизга ошган. 2023 йилда Ўзбекистонда дам олиш учун қарийб 887 минг киши санатория ва бошқа ихтисослаштирилган муассасаларни танлаган — бу 2021 йилги кўрсаткичга нисбатан учдан бир қисмга кўп. Айниқса, хорижлик меҳмонларда қизиқиш сезиларли ортган. Мамлакатнинг wellness-масканларида МДҲ давлатларидан келган сайёҳлар сони икки йил ичида 3,5 бараварга кўпайди — 2021 йилги 8,9 минг кишидан 2023 йилда 41,2 минг кишигача. Узоқ хориждан келган сайёҳлар орасида оддий меҳмонхона эмас, балки санаторий ёки дам олиш уйини танлаганлар сони деярли 15 баробар ошди: уларнинг сони худди шу даврда 600 кишидан 8,9 минг кишига етди.
Соғломлаштирувчи туризмга қизиқиш бир нечта сабабларга кўра жадал ўсиб бормоқда: бу ички ислоҳотлар, шу билан биргаликда, жаҳон тенденцияларининг Ўзбекистоннинг қулай табиий-иқлим шароитларига мос келиши билан боғлиқ. Минерал булоқлар, шифобахш балчиқ ва кўплаб ҳудудларнинг ноёб микроиқлими мамлакатнинг детокс, реабилитация ва саломатлик профилактикаси дастурлари учун жозибадорлигини оширади. Тоғларда ва термал сувли зоналарда дам олиш учун мўлжалланган махсус жойлар айниқса оммалашмоқда.
Нима учун санаторияда даволаниш тизимини қайта кўриб чиқиш зарур?
Совет даврида санаториялар алоҳида корхоналар ёки иқтисодиётнинг бутун бошли тармоқлари тасарруфида бўлган, йўлланмалар эса ишчилар ўртасида тақсимланган. Санаторияларда ижтимоий аҳамиятга эга бўлган жойда дам олиш ва даволаниш ўзаро уйғунлашган эди. Таътил давомида ишчи ходим жароҳатлар ва операциялардан сўнг соғлиғини тиклаган, соғлом одатларни шакллантирган, иммунитетни мустаҳкамлаган ва янги куч-қувват билан ишга қайтган.
Тошкентдаги ТаПОиЧ заводининг санаторий-профилакторийси, ҳозир — Akfa Medline клиникаси. Манба: Tashkent Retrospective.
Соғломлаштиришнинг ички концепцияси санаторияларда бугунги кунда ҳам сақланиб қолган, лекин уни амалга ошириш энди бошқача кечмоқда. Давлат санаториялари асосий эътиборини кексалар ва ижтимоий ҳимояга муҳтож гуруҳларга қаратиб, уларга бепул йўлланмалар тақдим этяпти. Ишлайдиган фуқаролар учун Касаба уюшмалари федерацияси томонидан мавжуд санаториялар фаол ривожлантириляпти ва янги санаториялар қурилмоқда. Бундан ташқари, ҳозирда тиббиёт ходимлари томонидан очилаётган хусусий санаториялар ҳам оммалашяпти.
Айни пайтда санатория тизими бугунги кунда нафақат катта ёшли, балки замонавий мегаполис аҳолиси учун ҳам жуда долзарб. МДҲ мамлакатлари ижтимоий тармоқларида «санаторинг» деган алоҳида тренд пайдо бўлди. Унда ёшлар дам олиш учун меҳмонхоналар ўрнига санаторияларни танлаб, буни интернетда фаол муҳокама қилмоқда.
Шуни тушуниш муҳимки, санаториялар турлича ва ҳар хил аудитория учун мўлжалланган, шунинг учун инфратузилманинг барча объектларини бир вақтнинг ўзида модернизация қилишга ҳожат йўқ. Давлат санаторияларининг ўз ижтимоий вазифаси мавжуд бўлиб, уни йўқотмаслик муҳим. Санаторияларнинг асосий аудиторияси бўлган катта ёшли авлод учун у ерга бориш нафақат соғлиғига ғамхўрлик қилиш, балки жамият ва давлат томонидан ўзига бўлган эътиборни ҳис қилиш имконияти ҳисобланади.
Бундан ташқари, бу ижтимоий алоқалар ўрнатиш жойи ҳамдир. Кўплаб пенсионерлар ҳар йили санаторияга бепул йўлланмалар олиб, айнан ўша ерда учрашиб турадиган дўстлар орттиради. Барча соҳаларда консерватизмга мойил бўлган кекса авлод учун санаториялардаги тиббий муолажаларда кескин ўзгаришлар ва замонавийроқ ёндашувларни қабул қилиш анча мушкул кечади.
Шунга қарамай, миллениалларнинг долзарб ва ошиб бораётган талабига жавоб бериш учун бугунги кунда умумий ташриф тажрибасини янгилаш зарур. Истеъмол тенденцияларини айнан шу авлод белгилаяпти, айнан улар соғломлаштирувчи туризмни тобора фаол танламоқда. Корнел меҳмондўстлик тадқиқотлари марказининг маълумотларига кўра, 2025 йилга келиб, миллениаллар барча саёҳатчиларнинг қарийб ярмини ташкил этади. Янги авлоднинг истеъмол одатлари кескин фарқ қилади. Масалан, улар хизмат кўрсатишда тезкорлик ва қулайликни қадрлайди, санаторияда вақт ўтказишдан эса ҳақиқий тажрибани кутади.
2023 йил маълумотларига кўра, Ўзбекистонда санаториялар, дам олиш уйлари ва пансионатларга ташриф буюрган сайёҳларнинг тахминан 65 фоизи тиббий муолажалар учун мақсадли равишда борган — қолганлари учун биринчи навбатда дам олиш, янги таассуротлар, яқин атрофдаги маданий ёки диний объектларга ташриф буюриш ёки ҳатто ишбилармонлик дастури муҳим бўлган. Ҳозирда санаториялар фақат биринчи ташриф буюришда «ҳайратланарли таассурот» таклиф қилишлари мумкин, бироқ янги авлодни жалб қилиш ва уларни доимий мижозларга айлантириш учун кўпроқ имкониятлар тақдим этиш лозим.
Манба: Instagram.
Агар санаторияларни ёшлар учун соғлом одатларни тарғиб қилиш жойи сифатида, тиббий хизматлар нуқтаи назаридан янгилаш ҳақида гап кетса, аввало, замонавий соғломлаштириш амалиётларини жорий этиш анча осон бўлган болалар санаторияларига эътибор қаратиш лозим. Янги авлодни соғлом турмуш тарзи ва мунтазам профилактик муолажаларнинг аҳамиятини қадрлашга ўргатиш орқали келажакда санаториялар ҳақидаги тасаввурларни ўзгартиришга замин яратиш мумкин.
Футуризм ва ёввойи табиат: санаторияларнинг афзалликлари
Санаториялар — шунчаки дам олиш масканлари эмас. Улар жамоат жойлари, тиббий ускуналар ва ходимларни ўз ичига олган мураккаб инфратузилмага эга объектлардир. Кўплаб санаторияларда футуристик ғоялардан илҳомланиб ишланган архитектура мавжуд бўлиб, у ўз атрофида бутун жамоаларни шакллантиради. Санаторияларнинг замонавий спа-меҳмонхоналарга нисбатан афзаллиги ҳам шунда, шунинг учун уларни бузиб ташлаш эмас, балки янгилаш мақсадга мувофиқ. Санаторияларда ажратиб кўрсатиш мумкин бўлган тўртта асосий элемент мавжуд бўлиб, бу элементларсиз уларни тасаввур қилиш қийин.
Зомин санаторияси. Фото: Instagram.
Ҳудуд. Постсовет маконидаги санаториялар курорт зоналари ландшафтининг муҳим қисмини ташкил этади. Уларнинг ноёб инфратузилмаси экологик тоза ва хушманзара жойларда жойлашган. Кўпчилигининг ҳудудида сайр йўлаклари, дендрарийлар, сув ҳавзаларини ўзида жамлаган истироҳат боғлари ҳалигача сақланиб қолган, бу эса дам олиш ва соғломлаштириш учун уйғун муҳитни яратади.
Технология ва тиббиёт. Тиббий воситалар ва ускуналар ёрдамида даволаниш — санаторияда дам олишнинг ажралмас қисми. Янгилашда санаторияни оддий спа-курортга айлантирмаслик, унинг тиббий хусусиятини сақлаб қолиш, шу билан бирга, жисмоний ва руҳий саломатликка ғамхўрликнинг янги шаклларини қўшиш муҳим аҳамиятга эга.
Турмуш тарзи ва кун тартиби. Санаториялардаги дам олиш анъанавий равишда аниқ муолажалар жадвали ва қатъий кун тартиби билан тартибга солинган, бу эса самарали тикланиш ва тезда ишлаб чиқаришга қайтиш имконини берган. Замонавий дунёда бу шакл, айниқса, иш ва шахсий ҳаёт ўртасидаги мувозанатга интиладиган ёш авлод орасида ҳам долзарб ва талабгир.
Тошкент вилоятидаги Назарбек санаторияси. Фото: sanatoriyanazarbek.uz.
Келажакка назар. Совет санаториясининг концепциясининг ўзи келажакка қаратилган эди. Футуристик замонавий архитектура ва профилактик тиббиёт орқали узоқ умр кўришга ҳисса қўшиш — ушбу концепциянинг ажралмас қисми ҳисобланади. Инфратузилма ва интеръерлар, ёндашувлар эскирмоқда ва совет санаториялари аста-секин бу муҳим жиҳатни йўқотиб бормоқда. Малакали реконструкция футуристик меъморий эстетикани сақлаб қолиш ва замонавий: тиббий, энерготежамкор, экологик тоза технологияларни жорий этиш имконини беради.
Санаторияларни қандай қилиб замонавийлаштириш мумкин?
Замонавий санатория ўз долзарблигини йўқотмаслик учун ўтмишнинг маданий меросини ўзида сақлаб қолиши ва уни янги ёндашувлар билан уйғунлаштириши керак. Бунинг бир нечта йўллари мавжуд.
Бизнес моделини янгилаш. Санаторияларнинг даромадлари ва тижорий муваффақиятини ошириш учун уларнинг мақсадли аудиториясини кенгайтириш мумкин. Бунинг учун давлат санаториялари жойларни сотишнинг тижорий моделига қисман ўтиши мумкин. Хусусий санаториялар эса ёшлар ва болали оилаларни жалб қилишга қаратилган шаффоф ва қулай савдо тизими ҳамда маркетинг стратегиясини ривожлантириши лозим.
Маконни қайта қуриш. Кўплаб санаториялар ўз ҳудудларини капитал таъмирлаш ва замонавий ободонлаштиришга муҳтож. Ҳам ичкарида, ҳам ташқарида дам олиш учун қулай ва эстетик жиҳатдан жозибали муҳитни яратиш муҳим аҳамиятга эга.
Фаол машғулотларни жорий этиш. Замонавий авлод учун нафақат муолажаларнинг ўзи, балки уларнинг замиридаги фалсафа: моҳият, эстетика ва жараённи идрок этиш ҳам муҳим. Ёшлар ва ўрта ёшлилар бундай амалиётларда нафақат тикланиш воситасини, балки илҳом манбаини, янги таассуротларни ва ўзларини муҳим бир нарсанинг қисми сифатида ҳис қилиш имкониятини кўришни истайди.
Тошкентдаги Федорович санаторийси. Фото: Tashkent Retrospective.
Дам олишни мазмунли режалаштириш. Классик «қатъий» кун тартиби ва муолажалар жадвалига кўпроқ мослашувчанлик қўшиш мумкин, шунда ҳар бир киши тикланиш дастурини ўзи туза олади. Ишга дам олишни ташкил этиш бўйича кураторларни жалб этиш дастурни замонавий сайёҳларга мослаштириш имконини беради.
Анъанавий маҳаллий амалиётларни қўллаш. Шарқ табобатининг маданий ва соғломлаштирувчи феномени Ўзбекистон санаторияларининг асосий ғоясига айланиши мумкин. Қимиз билан даволаш, от билан даволаш, йога, аюрведа, куйловчи косалар билан овоз терапияси каби усуллардан фойдаланиш маҳаллий аҳолини ҳам, халқаро сайёҳларни ҳам ўзига жалб қиладиган ноёб таклифни яратиш имконини беради.
Постсовет ҳудудидаги санаториялар ўз инфратузилмаси ва дастурларини қандай модернизация қилди?
«Алатау» санаторияси, Олмаота
54 гектарлик майдонда жойлашган, кўл ва қарағайзор билан қопланган санатория 1980 йилларда Олмаота чеккасида партия ва давлат элитаси учун нуфузли дам олиш маскани сифатида қурилган. 1995 йилда акциядорлик жамиятига айлантирилгандан сўнг, санатория кенг кўламли диагностика, даволаш ва реабилитация муолажаларини тақдим этувчи кўп тармоқли тиббиёт маркази сифатида фаолият юритди. Тўрт йил давом этган кенг кўламли реконструкция ишларидан сўнг, янгиланган санатория 2021 йилда қайта ишга туширилди.
«Алатау» санаторияси. Фото: booking.com.
Бугунги кунда «Алатау» — 222 та хонага эга замонавий беш юлдузли муассаса. Инфратузилма тўлиқ янгиланди, лекин санаториянинг инновацион даволаш-соғломлаштириш маркази сифатидаги барча афзалликлари сақланиб қолди. Бу ерда меҳмонларга таниш ва вақт синовидан ўтган муолажалар таклиф этилади.
Конференция заллари, музокара хоналари ва бир нечта ресторанларнинг қўшилиши санаторияга хизмат турларини кенгайтириш ва янги аудиторияни, жумладан, бизнес-сайёҳлар ва профессионаллар жамоаларини жалб қилиш имконини берди. Ушбу чора-тадбирлар туфайли санатория ўз моҳиятини сақлаб қолди, айни пайтда янада рақобатбардош бўлди.
Реконструкция пайтида биноларнинг тарихий ташқи кўриниши сақланиб қолди, бироқ ички безаклар асл эстетикани сақламаган ҳолда тўлиқ ўзгартирилди.
«Пушкино» санаторияси, Москва вилояти
«Пушкино» санаторияси инфратузилма ва хизматларни муассасани узоқ вақт ёпмаган ҳолда муваффақиятли янгилашнинг намунасидир. Санатория ўз ҳудудида янги коттеж посёлкасини қуриб, яшаш шаклларини кенгайтирди. Бу оилавий меҳмонларни жалб қилиш ва даромадни ошириш имконини берди. Хоналар ва инфратузилма объектлари босқичма-босқич янгиланмоқда, бир вақтнинг ўзида янги хизматлар ва дам олиш имкониятлари, масалан, махсус янги йил дастури пайдо бўляпти.
«Пушкино» санаторийси. Фото: vashkurort.ru.
Ушбу чора-тадбирлар даволаш дастурларини янгилаш билан бирга санаториянинг янги аудиторияни жалб қилишига ва фойда келтиришига ижобий таъсир кўрсатди. Мисол учун, меҳмонларда ковиддан кейинги тикланиш дастури катта қизиқиш уйғотди.
2023 йилнинг биринчи ярмида ташриф буюрувчилар сонининг 23 фоизга ўсиши босқичма-босқиқ ўзгаришлар ва кенгроқ аудиторияга йўналтирилган стратегиянинг самарадорлигидан далолат беради. Бундай ёндашув бошқа санаторияларни модернизация қилишнинг асосий моделига айланиши мумкин.
