Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги Барқарор ривожланишга кўмаклашиш маркази билан ҳамкорликда «Олис ва тоғли ҳудудларда пластик чиқиндилар» лойиҳаси доирасида мамлакатдаги пластик чиқиндиларни инвентаризациядан ўтказди. Бу ҳақда вазирлик матбуот хизмати хабар қилди.
Лойиҳа Базел, Роттердам ва Стокголм (БРС) конвенциялари — атроф-муҳит ҳамда инсон саломатлигини зарарли кимёвий моддалар ва чиқиндилардан муҳофаза қилиш мақсадида қабул қилинган халқаро шартномалар котибиятлари кўмагида амалга оширилмоқда.
Пластик кўп функцияли ва арзон материал сифатида қадоқлаш ва тўқимачиликдан тортиб қурилиш ва тиббиётгача бўлган кенг соҳаларда қўлланилмоқда. Бироқ унинг чидамлилиги ва узоқ муддат парчаланиши экологик инқироз сабабларидан бирига айланди, дейилади ҳисоботда.
Ўзбекистонда пластик чиқиндилар муаммоси иқтисодиётнинг жадал ўсиши, урбанизация ва турли саноат тармоқларида пластикдан фойдаланишнинг кўпайиши билан боғлиқ бўлган ўзига хос хусусиятларга эга.
Пластик чиқиндиларни инвентаризация қилиш ҳозирги ҳолатни баҳолаш ва чиқиндиларни бошқариш стратегиясини ишлаб чиқиш учун асосий воситалардан биридир. «Инвентаризация бозорга кирувчи пластмасса ҳажмларини, улардан фойдаланиш ва қайта ишлаш усулларини, шунингдек, чиқиндиларни ҳосил қилиш кўламини баҳолаш имконини берди. Бу жараён вазиятни таҳлил қилиш ва узоқ муддатли чиқиндиларни бошқариш стратегиясини ишлаб чиқишда муҳим воситага айланди», — дея таъкидлади Экология вазирлиги.
Тадқиқот натижалари Ўзбекистон иқтисодиётида ишлатиладиган пластик ҳажми сезиларли даражада ошганини кўрсатди. Қадоқлаш сектори пластикнинг энг йирик истеъмолчиси бўлиб қолмоқда. 2022 йилда унинг улуши бозорга кирадиган пластик умумий ҳажмининг 22,1 фоизини ташкил этган. Транспорт сектори 24,9 фоиз улуши билан иккинчи, қурилиш сектори 22,2 фоиз билан учинчи ўринни эгаллаган. Ушбу учта саноат мамлакатдаги барча пластикнинг 69 фоиздан ортиғидан фойдаланади. Ушбу тақсимотнинг асосий сабабларидан бири пластик учун қўлланилишининг кенг доираси: бир марталик қадоқлаш ва транспорт компонентларидан тортиб, бардошли қурилиш материалларигача.
Пластмассадан фойдаланиш ортиб бориши билан чиқиндилар ҳажми ҳам ошади. 2022 йилда пластик чиқиндилар миқдори 249 241 тоннага етган, бу 2013 йилга нисбатан 147 фоизга кўпдир. Чиқиндиларнинг асосий манбаи қадоқлаш бўлиб қолади, бу умумий ҳажмнинг 192 115 тоннасини ташкил этади. Бу қадоқлаш материалларининг қисқа хизмат муддати билан боғлиқ бўлиб, улар кўпинча ишлатилгандан кейин дарҳол ташланади. Шу билан бирга, транспорт ва қурилиш соҳаларида чиқиндилар секинроқ кўпаймоқда, чунки бу тармоқларда пластик маҳсулотлар узоқ хизмат қилиш муддатига эга.
Айни пайтда Ўзбекистонда йилига 10,2 млн тонна қаттиқ маиший чиқиндилар ҳосил бўлиб, унинг 10,3 фоизини (1,05 млн тонна) пластик чиқиндилар ташкил этади.
Республиканинг деярли ҳар бир ҳудудида пластмасса буюмлари, жумладан, идиш-товоқ ва қоп ишлаб чиқарувчи корхоналар мавжуд. Аҳоли орасида пластик маҳсулотлар, жумладан, полиетилен пакетлардан кенг фойдаланилмоқда, дея қайд этди Экология вазирлиги.
Бундан ташқари, мамлакатга пластик маҳсулотлар импорти экспортдан сезиларли даражада ошиб, 2023 йилда 158,5 минг тоннани, 487,5 млн долларни ташкил этди.
Шу билан бирга, 2023 йилда пластик импорт улуши 2020 йилга нисбатан 54,6 фоизга ошди.
Вазирликка кўра, инвентаризация жараёнида пластик чиқиндиларни самарали бошқаришга тўсқинлик қилаётган бир қатор тизимли муаммолар аниқланди.
Биринчидан, мамлакатда қайта ишлаш инфратузилмаси янада ривожлантириш ва такомиллаштиришни тақозо этади. Қайта ишлаш корхоналарининг чекланган сони чиқиндиларни, айниқса, полиетилен, полипропилен ва полиетилен терефталат (ПEТ) каби асосий полимерларни самарали қайта ишлаш имкониятини камайтиради.
Иккинчидан, чиқиндиларни алоҳида йиғиш тизимининг йўқлиги қайта ишлаш корхоналарининг мавжуд қувватларидан самарали фойдаланишни сезиларли даражада мураккаблаштиради. Аҳолининг экологик маданияти етишмаслиги эса муаммони янада кучайтиради: кўпчилик чиқиндиларни саралашнинг аҳамияти ва пластик ифлосланишнинг салбий оқибатлари ҳақида етарлича маълумотга эга эмас, дея таъкидлади Экология вазирлиги.
Ҳисоботда айтилишича, пластик чиқиндиларни самарали бошқариш учун инфратузилмани ривожлантириш зарур. Қайта ишлаш корхоналари, хусусан, полиетилен, полипропилен ва ПEТни кўпайтириш полигонларга жўнатиладиган чиқиндилар ҳажмини сезиларли даражада камайтиради ва қайта ишлашнинг иқтисодий самарадорлигини оширади.
Чиқиндиларни алоҳида йиғиш тизимини ишлаб чиқиш қайта ишланган хомашё сифатини ошириш, саралаш харажатларини камайтириш ва қайта ишлаш жараёнини тезлаштириш имконини беради, дея билдирди Экология вазирлиги.
Бундан ташқари, аҳолининг экологик маданиятини юксалтиришга қаратилган кенг кўламли маърифий тадбирларни ўтказиш зарур. Бунга ахборот дастурлари, мактаблар ва корхоналарда чиқиндиларни саралаш дастурлари каби амалий ташаббуслар ҳам кириши мумкин.
Ҳисоботда қайд этилганидек, қонунчилик базасини такомиллаштириш ҳам муаммода муҳим рол ўйнайди:
- пластикни қайта ишлаш учун мажбурий квоталар ва бир марталик маҳсулотлардан фойдаланишга чекловлар жорий этиш;
- пластик маҳсулотлар ва идишларни, айниқса, таркибида турли зарарли кимёвий моддалар ва бўёқлар бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва импорт қилишни босқичма-босқич тақиқлаш;
- ишлаб чиқарувчилар ва импорт қилувчиларнинг кенгайтирилган мажбуриятлари тизимини жорий этиш;
- пластик маҳсулотлар ва идишлар ўрнини босувчи экологик тоза товарларни (биологик парчаланадиган, қоғоз, трикотаж, пахта ва бошқалар) ишлаб чиқарувчилар ва импорт қилувчиларни рағбатлантириш.
Қайта ишлаш саноати сармоядорлари учун қулай шарт-шароит яратилаётгани, Экология вазирлиги таъкидлаганидек, соҳани ривожлантириш, илғор технологияларни жорий этиш имконини беради.
Ҳисоботда қўшимча қилинишича, Ўзбекистонда вазиятни яхшилаш чоралари кўрилмоқда: чиқиндиларни алоҳида йиғиш йўлга қўйилмоқда, пластикнинг айрим турларини ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланишга чекловлар жорий этилмоқда, қайта ишлаш қувватлари ривожланмоқда.
Пластик чиқиндиларни инвентаризация қилиш натижалари Базел, Роттердам ва Стокголм конвенциялари котибиятининг расмий веб-сайтига юкланади: https://www.brsmeas.org/.
