Бундан тахминан 200 йил олдин француз иқтисодчиси ва журналисти Фредерик Бастиа шам (умуман ёритиш мақсадида ишлатиладиган барча нарсалар) ишлаб чиқарувчилари номидан мамлакат парламенти депутатларига петиция ёзади.
Бу петиция ўша даврда Франция раҳбарияти томонидан олиб борилган протекционистик савдо сиёсатининг нақадар беъманилигини очиб бергани билан машҳур ва ҳозир ҳам иқтисодиёт дарсликларида эслатиб ўтилади.
Бастиа ўша давр депутатларининг қарашларини акс эттириб, петициясини шундай сўзлар билан бошлаган:
«Сиз тўғри йўлдасиз: мавҳум назарияларни рад этасиз; мўл-кўлчилик ва арзончилик сизни унчалик қизиқтирмайди. Сиз ўзингиз чет элликларнинг рақобатидан бутунлай халос қилишга интилаётган ишлаб чиқарувчининг манфаатлари асирига айлангансиз. Бир сўз билан айтганда, сиз маҳаллий бозор маҳаллий ишчи кучи учун бўлишини таъминламоқчисиз».
Бастиа депутатларга бу мақсадларга мос келувчи бир таклиф беради ва унинг таклифини ҳазилга йўймасликларини сўрайди.
«Биз сизга ўз назариянгизни қўллаш учун ажойиб таклиф олиб келдик. Лекин, шошманг, буни нима деб атасак тўғрироқ бўларкин? Сизнинг назариянгиз? Йўқ, сиз учун назариядан кўра алдамчироқ нарсанинг ўзи йўқ-ку. Сизнинг доктринангиз? Cизнинг тизимингиз десак-чи? Сизнинг принципингиз десак-чи? Лекин сиз доктриналарни ҳам ёқтирмайсиз. Сиз тизимдан қўрқасиз. Принципларга келсак, сиз сиёсий иқтисодиётда принциплар бўлмаслигини таъкидлайсиз-ку. Келинг, буни сизнинг амалиётингиз, назариясиз ва принципсиз амалиётингиз, деб атай қоламиз».
«Биз ёруғлик ишлаб чиқаришда ақл бовар қилмас имкониятларга эга ажнабий ишлаб чиқарувчининг чидаб бўлмас рақобатига дуч келяпмиз. У ички бозоримизни жуда паст нархда тўлдира олади, пайдо бўлиши билан барча буюртмаларимизни олиб қўяди. Шу тариқа француз саноатининг муҳим тармоғи ўзининг барча сон-саноқсиз йўналишлари билан бирга тўлиқ турғунлик ҳолатига тушиб қолади. Бу рақобатчи — Қуёш», — деб ёзади Бастиа.
У мазкур петицияси орқали мамлакатдаги барча деразалар, тирқишларни ёпишни, пардаларни тушириб қўйишни, бир сўз билан айтганда, қуёш нури уй-жойларга кирадиган барча туйнукларни ёпиш тўғрисида қонун қабул қилишни сўрайди.
«Муҳтарам органингиздан илтимосимизни киноя деб қабул қилмасликни ва ҳеч бўлмаса унинг фойдасига келтиришимиз мумкин бўлган далилларни эшитмай туриб бизни рад этмасликни сўраймиз. Биринчидан, табиий ёруғликдан фойдаланишни имкон кадар қисқартирдик дейлик. Бу орқали сунъий ёритиш заруратини яратасиз. Натижада Францияда қарорингиздан фойда кўрмаган бирор бир тармоқ қолмайди. Чунки уларнинг барчаси бу саноат билан боғлиқ. Шундай эмасми? Агар (ёритиш учун) кўпроқ мой ишлатила бошланса, қорамол ва қўйлар сонини оширишга эҳтиёж туғилади. Сунъий ўтлоқларга катта талаб пайдо бўлади. Ўз навбатида, қишлоқ хўжалигининг асоси бўлган гўшт, жун, тери ва, биринчи навбатда, гўнг янада кўпайтирилади», — деб ёзади иқтисодчи.
Бастиа депутатлардан ўзининг бу фикрларига қарши аргументларни кутиб қолишини таъкидлайди. Айни вақтда улар келтирган асослар эркин савдо тарафдорларининг китобларида келтириладиган асослар бўлмаслиги керак эди (лекин унинг фикрича бу имконсиз). Яъни бу асослар депутатларнинг ўша вақтдаги амалиёти ва уларнинг сиёсий қарорларига асос бўлган тамойилларга зид бўлмаслиги лозим эди.
«Агар биз бу протекциядан фойдалансак, Франция бундан наф кўрмайди, чунки бунинг бадалини истеъмолчи тўлашига тўғри келади, дейсизми? Истеъмолчи манфаатларини асос қилиб келтиришга ҳақингиз йўқ. Чунки истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчининг манфаатлари кесишган жойда сиз ҳар сафар истеъмолчини қурбон қилгансиз. Агар гап ишчи кучига талабнинг рағбатлантирилиши ҳақида бўлса, у ҳолда сиз бизнинг ғояни ҳам қўллаб-қувватлашингиз зарур», — деб ёзганди Бастиа.
Шундай қилиб, иқтисодчи шам ишлаб чиқарувчиларга кундузги ёруғлик таъминоти монополияси берилса, улар иш юриши учун биринчи галда кўп миқдорда ёғ, кўмир, мой, смола, мум, спирт каби маҳсулотларни сотиб олишини, натижада ишлаб чиқарувчилар кўплаб пудратчилари билан бирга бойиб боришини, маҳсулот савдоси ошишини, шунингдек, ишчи ўринлари яратилишини тушунтиради.
Бастиа қуёш нури табиат неъмати эканини билган. Уни рад этиш бойликни қўлга киритиш воситаларини кенгайтириш баҳонасида бу бойликнинг ўзини рад этиш бўлишини ҳам билган. Бу гаплар иқтисодчининг таклифига қарши аргумент сифатида айтилишини ҳам сезиб турган. Унинг таъкидлашича, айнан шу сабабни келтириш орқали депутатлар ўзи олиб бораётган сиёсатга ўзи қарши чиққан бўларди.
«Кўмир, темир, пишлоқ, хорижда ишлаб чиқарилган [бошқа] товарларни олиб киришни тақиқласангиз, нархи [бизнинг маҳсулотлардан кўра] нолга яқинроқ бўлгани учунгина уларни мамлакатга олиб келишни чеклаб қўяётган бўлсангиз, айни вақтда кун бўйи нархи нолга тенг қуёш нурини эркин ва чекловсиз қабул қилаётганингиз — энг катта мантиқсизлик эмасми?», — деб ёзади Бастиа.
XXI асрга қайтамиз
Ўзбекистон ҳукумати 2025 йилнинг 31 январь куни электромобиллар учун утилизация йиғимини ошириш тўғрисида қарор қабул қилди. Ҳужжат 1 майдан кучга киради.
Ҳужжатга кўра, ишлаб чиқарилганига ҳали уч йил тўлмаган электромобиллар учун йиғим базавий ҳисоблаш миқдори (БҲМ)нинг 120 баравари — 45 млн сўм (ёки тахминан 3461,5 АҚШ доллари) этиб белгиланган. Ҳозир бу йиғим 30 БҲМга тенг (фарқ — 4 баравар).
Ишлаб чиқарилганига уч йилдан ошган электромобиллар учун йиғим эса БҲМнинг 210 баравари ёки 78,75 млн сўм (6058 АҚШ доллари) этиб белгиланди. Ҳозирда бу йиғим 90 БҲМга тенг (фарқ — 2,3 баравар).
Қарор сарлавҳасида у электромобиллар батареяларини утилизация қилиш инфратузилмасини ташкил этишни молиялаштириш мақсадида қабул қилинаётгани кўрсатиб ўтилган.
Ўзбекистонда салкам 5 йил аввал жорий этилган бу йиғимдан шу кунгача тушган маблағлар қаерга йўналтирилган, наҳотки ҳар бир автомобиль учун шу вақтгача тўланган 11,25 млн ва 33,75 млн сўмлик йиғим бу харажатларни қопламаётган бўлса, ўзи электромобиллар қаерда, қанча миқдорда утилизация қилиняпти? Бу саволларни қўя турайлик — улар ҳозир асосий мавзудан чалғитиши мумкин.
Вазирлар Маҳкамаси қарорида учта мақсад кўзланаётгани айтилади.
Биринчи мақсад — мамлакатда яшил технологиялардан фойдаланишни кенгайтириш (албатта, ахир 2025 йил Ўзбекистонда Атроф-муҳитни асраш ва яшил иқтисодиёт йили деб эълон қилинган-ку. Лекин, шошманг — электромобиллар яшил технология эмасми?).
Иккинчи ва учинчи мақсадлар сифатида электромобилларнинг яроқсиз ҳолга келган батареяларини атроф-муҳитга кескин зарар етказмай утилизация қилиш ва соҳада маҳаллийлаштириш ишларини янада жадаллаштириш кўрсатилган. Бу мақсадларга тўхталишдан аввал баъзи маълумотларни эслаб ўтиш керак.
Аввало, Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган электромобиллар 2030 йил 1 январига қадар утилизация йиғимларидан, уларнинг бутловчи қисмлари, қурилмалари, хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган хомашё ва эҳтиёт қисмлари эса божхона тўловларидан озод этилган.
Шунингдек, инвесторларга ишлаб чиқариш жараёни ўзлаштирилгунига қадар (24 ойдан ошмаган муддатда) йилига кўпи билан 10 минг дона электромобилни машинокомплект (SKD) ёки тайёр автомобиль (CBU) ҳолида божхона божи ва утилизация йиғими тўламай олиб киришга рухсат берилган.
Юқоридаги маълумотлардан келиб чиқсак, қарорнинг учинчи мақсади ҳақиқатга яқинлиги англашилади: маҳаллий «ишлаб чиқарувчи»ларга бу йиғимни тўламаслик имтиёзи берилгани ҳолда чет элдан олиб келинаётган электромобилларга утилизация йиғимини («импорт божи» деб ўқиса ҳам бўлади) жорий этиш ва кейинчалик унинг миқдорини бир неча бараварга ошириш маҳаллий бозорни маълум бир иштирокчилар учун бўлиб беришдан бошқа нарса эмас.
Иккинчи мақсадга келсак, ким ишлаб чиқарганидан қатъий назар, барча электромобилларнинг батареялари қачондир утилизация қилиниши лозим. Шунинг учун, агар бу йиғим мамлакат учун зарур бўлса, бозорнинг барча иштирокчиларига бир хилда қўлланилиши лозим. Соғлом рақобат тамойиллари бузилмаслиги керак.
Протекционизм жамият манфаатларини ҳимоя қилмайди
Савдо тўсиқлари мамлакат ичкарисидаги маълум бир гуруҳларга хорижий рақобатчиларига нисбатан устунлик бериш билан кифояланмайди. У мамлакат ичкарисидаги бошқа табиркорларга нисбатан адолатли савдо муҳитини ҳам бузади. Энг асосийси, савдо тўсиқлари истеъмолчиларнинг манфаатларига қарши ишлайди: уларнинг арзонроқ ва сифатлироқ маҳсулотлар сотиб олиш имкониятини чеклайди. Алал-оқибат, мамлакатнинг иқтисодий ўсишини секинлаштиради, иқтисодиётдаги ресурсларнинг самарасиз сарфланишига олиб келади. Бу аллақачон исботланган нарса, бу мавзу бўйича иқтисодчилар томонидан ёзилган минглаб мақолаю китобларни топиб ўқиш мумкин.
Савдо тўсиқлари мамлакат иқтисодиётдаги тақчил ресурслар тақсимотини бузади. Электромобилни арзонроқ сотиб олган киши ортган пулига умуман бошқа ишлаб чиқарувчининг маҳсулотини сотиб олиши мумкин эди. Ёки ўша ортган пулини кўпайтириш учун молия бозоридаги турли воситаларга киритиши, бу орқали тадбиркорлар арзонроқ молиявий ресурсларга эга бўлиши ва кўпроқ ишчи ўринларини яратиши мумкин бўларди.
Иқтисодиёт бўйича Нобель мукофоти совриндори Жан Тироль тили билан айтганда, «давлат бозорда ўйинчига айланиши эмас ёки ким чемпион бўлишини белгилаши эмас, балки фақат ҳакамлик қилиши лозим».
Парадокс
Электромобиллар учун утилизация йиғими (де-факто импорт божи) сўнгги йилларда жорий этилган ягона савдо тўсиғи эмас. Ўзбекистон савдога тариф ва нотариф тўсиқлар қўйиш бўйича антирейтингда ҳамон дунё пешқадамларидан бири бўлиб турибди. Савдони эркинлаштириш бўйича 2017 йилда бошланган тенденция сўнгги бир неча йилда яна тескари томонга қараб кетаётгандек таассурот қолдиряпти.
Франциялик Бастианинг юқорида эслаб ўтилган мурожаатномаси бир қарашда кулгули кўринса-да, у мамлакатга арзон нархда кириб келаётган товар ва хизматларга тўсиқ қўйиш билан бутунлай текин бўлган неъматларга тўсиқ қўйиш ўртасида моҳиятан фарқ йўқлигини яхши кўрсатади. Яна бир қизиқ парадокс шундаки, бу ишларнинг бари Ўзбекистон Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш жараёнини якунлаши керак бўлган 2025 йилда содир бўлмоқда.
Якуний савол эса битта: Қуёшни тўсишда давом этамизми?
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин
