Германияда Хавфсизлик бўйича 61-Мюнхен конференцияси (MSC-2025) якунланди. Кутилганига қарамай, Дональд Трамп маъмурияти Украина бўйича тинчлик режасини тақдим этмади, АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнс эса бунинг ўрнига Европани «фундаментал қадриятлардан чекинаётгани» учун танқид қилди. Конференция нима билан ёдда қолди ва Ғарб оммавий ахборот воситалари ҳамда экспертларининг муносабати қандай бўлди? — «Газета.uz» материалида.
АҚШ вице-президенти нима деди?
Жорий йил Мюнхен конференциясида Оқ уйнинг энг юқори мартабали вакили бўлган Жей Ди Вэнснинг нутқидаги асосий ғоя Европага таҳдид Россия ва Хитойдан эмас, балки ичкаридан келаётгани бўлди.
«Европага нисбатан мени энг кўп хавотирга солаётган таҳдид Россия, Хитой ёки бошқа ташқи куч эмас. Ичкаридан келаётган таҳдид мени хавотирга солмоқда. Европа ўзининг энг асосий қадриятларидан, шу жумладан, Америка Қўшма Штатлари билан баҳам кўрилган қадриятлардан чекинмоқда», — деди Вэнс 14 февраль куни конференциянинг биринчи иш кунида.
У Европа сиёсатчиларини сўз эркинлигини бўғиб қўйгани учун танқид қилиб, Россия аралашуви туфайли Руминиядаги президентлик сайловларининг биринчи босқичи натижалари бекор қилинганини мисол қилиб келтирди.
«Вазият шу қадар ёмонлашдики, Руминия шу йилнинг декабрь ойида разведка идорасининг заиф шубҳалари ва қитъадаги қўшниларининг кучли босимига асосланиб, президентлик сайловлари натижаларини бекор қилди. Тушунишимча, Руминиядаги сайловларга Россия дезинформацияси таъсир кўрсатган, деган аргумент бўлган. Лекин европалик дўстларимдан бироз фикр билдиришларини сўрардим. Сайловларингизга таъсир ўтказиш учун Россия ижтимоий тармоқларда реклама сотиб олиши нотўғри эканига ишонишингиз мумкин. Албатта, биз ҳам ишонамиз. Буни жаҳон аренасида қоралашингиз мумкин ҳатто. Лекин сизнинг демократиянгизга бошқа мамлакатнинг бир неча юз минг долларлик рақамли рекламаси билан зиён етказиш мумкин бўлса, демак, у аввалида ҳам унчалик кучли бўлмаган», — деди у.
Фото: MSC/Preiss.
Вице-президент сиёсатчиларни Европа Иттифоқи мамлакатларига иммиграция устидан назоратни йўқотганликда айблади. «Бу ерда тақдим этилган мамлакатлар дуч келаётган барча долзарб муаммолардан, менимча, оммавий миграциядан кўра шошилинчроқ нарса йўқ… Бу ҳолат йўқ жойдан пайдо бўлган эмас. Бу сўнгги ўн йилликда ушбу қитъада ва дунёнинг бошқа мамлакатларида сиёсатчилар томонидан қабул қилинган онгли қарорлар кетма-кетлигининг натижасидир», — дейди Вэнс.
«Бу қитъада ҳеч бир сайловчи миллионлаб текширилмаган муҳожирларга шлюзларни очиш учун овоз бермаган. Улар нимага овоз беришганини биласизми? Англияда улар Brexit учун овоз беришди. Сиз рози бўласизми ёки йўқми, улар бунга овоз беришди. Бутун Европа бўйлаб назоратсиз миграцияга чек қўйишга ваъда бераётган сиёсий етакчиларга тобора кўпроқ овоз берилмоқда», — дея давом этди у.
Вэнс, шунингдек, Европа сиёсатчиларининг Трампнинг тарафдори, миллиардер Илон Маск Европа Иттифоқи мамлакатларининг ички ишларига аралашаётгани, яъни ўта ўнг «Германия учун альтернатива» (AfD) партиясини қўллаб-қувватлаётганидан норозилигига изоҳ берди.
«Агар Америка демократияси Грета Тунбергнинг ўн йиллик таъналаридан омон қолаётган экан, сиз, болалар, Илон Маскнинг бир неча ойлик маломатларидан омон қола оласиз. Аммо Америка, Германия ёки Европанинг ҳеч бир демократияси омон қололмайдиган нарса — миллионлаб сайловчиларга уларнинг фикру ташвишлари, интилишлари, нажот сўрашлари яроқсиз ёки ҳатто эътиборга олишга арзимайди, деб айтиш», — деди вице-президент.
«Агар сиз ўз сайловчиларингиздан қўрқиб қочсангиз, Америка сиз учун ҳеч нарса қила олмайди. Яқин йилларда бирор қимматли нарсага эришиш учун сизга демократик мандатлар керак», — дея таъкидлади Вэнс.
«Демократия халқ овози муҳим деган муқаддас тамойилга асосланади», — деди у. Вэнс «Германия учун альтернатива» ҳақида гапирмади, лекин тўғридан-тўғри барча етакчи немис сиёсий кучларининг узоқ вақтдан бери немис махсус хизматлари томонидан экстремистик куч сифатида расман таснифланган ушбу бирлашмани эътиборсиз қолдиришга келишиб олганига ишора қилди.
«Бу ерда брандмауэрларга ўрин йўқ. Сиз бу тамойилни ё қўллаб-қувватлайсиз, ё йўқ. Европаликлар, халқ овоз бериш ҳуқуқига эга. Европа етакчиларида танлаш имконияти бор. Ва мен қатъий ишонаманки, биз келажакдан қўрқмаслигимиз керак», — дея хулоса қилди вице-президент.
Вэнснинг нутқига муносабат
New York Times таъкидлаганидек, АҚШ вице-президентининг дастурий нутқи Мюнхен конференцияси иштирокчиларини «ҳайратда қолдирди». Нашрнинг ёзишича, Вэнс дипломатларга «тажовузкорона қаршилик кўрсатган» ва Трамп маъмурияти даврида Вашингтон ва Европанинг Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кейин пайдо бўлган иттифоқчи ҳукуматлар ўртасидаги мустаҳкам барқарорлик ришталарига асосланган трансатлантик муносабатлари қандай ўзгариши мумкинлигини тушунтирган.
«Хавфсизлик бўйича Мюнхен конференцияси аудиторияси Трамп маъмуриятининг Украинадаги урушни тўхтатиш режалари ҳақида эшитишни кутган эди. Аммо бунинг ўрнига Ғарбий Европада Иккинчи жаҳон урушидан бери ҳукмрон бўлган либерал ортодоксал қарашларга нисбатан норозилик тингланди, нутқда Россия ва Хитойнинг қитъага таҳдидлари камайтирилди», — деб ёзади CNN.
Телеканалнинг фикрича, Вэнснинг нутқи «шу пайтгача президент Дональд Трампнинг асосий норозилигига сабаб бўлган бюджет бадаллари масаласини эмас, балки НАТО альянсининг ўзининг ахлоқий асосларини шубҳа остига қўйди».
Европа сиёсатчилари ва расмийлари АҚШ вице-президентининг нутқига кескин муносабат билдирди. Financial Times маълумотларига кўра, Германия мудофаа вазири Борис Писториус «сезиларли даражада ғазабланган» ва залдан тўғридан-тўғри «бу номақбул» деб бақирган. «У [Вэнс] демократияни йўқ қилиш ҳақида гапиради ва агар мен тўғри тушунган бўлсам, Европанинг баъзи қисмларидаги вазиятни авторитар режимлар билан таққослайди. Хонимлар ва жаноблар, бунга йўл қўйиб бўлмайди, — деди Писториус бир соатдан сўнг минбарда нутқ сўзлаётиб.
Германиянинг мухолифатдаги Христиан-демократик иттифоқи етакчиси ва, эҳтимол, ГФРнинг навбатдаги канцлери Фридрих Мерц Трамп маъмуриятини «сайловларга мутлақо очиқ аралашишда» айблади. «Бу ерда, Германияда, бизга демократик институтларимизни қандай ҳимоя қилишни тушунтириш Америка ҳукуматининг иши эмас», — деди у.
Фото: MSC/Koehler.
Германияда 23 февралда бўлиб ўтадиган парламент сайловларига аралашиш ҳақида ГФРнинг амалдаги канцлери Олаф Шольц ҳам гапирди. «Бу ноўрин, айниқса, дўстлар ва иттифоқчилар томонидан… Демократиямиз билан нима бўлишини ўзимиз ҳал қиламиз», — дея таъкидлади Шольц эртаси куни Мюнхен конференциясида нутқ сўзлаётиб.
Швециянинг собиқ бош вазири ва Европа Кенгашининг халқаро муносабатлар бўйича ҳамраиси Карл Бильдт Вэнснинг нутқидан ҳафсаласи пир бўлди. «Энг яхши ҳолатда, бу Европа ёки глобал хавфсизлик муаммолари билан умуман боғлиқ эмас. Энг ёмонида эса бу ўта ўнг AfD фойдасига сайлов кампаниясига кескин аралашув эди», — деб ёзди у Х саҳифасида.
Financial Times нашрининг халқаро муносабатлар бўйича таниқли шарҳловчиси Гидеон Раҳманнинг фикрича, Вэнснинг нутқи акс таъсир кўрсатди ва кўплаб тингловчиларни «Американинг ўзи энди Европага таҳдид солаётганига» ишонтирди. Шунингдек, у Вэнснинг «чуқур иккиюзламачилиги»га ишора қилди. «Трамп АҚШда 2020 йилги президентлик сайловлари натижаларини бекор қилишга уринди. Унинг вице-президенти европаликларга демократияни ҳурмат қилиш ҳақида маъруза ўқишга журъат этяптими? Вэнснинг аргументлари Трамп маъмуриятининг АҚШ демократик институтларига ҳужумлари ва Украинага яқинлашиб келаётган хоинлигидан эътиборни чалғитиш учун рус услубидаги классик whataboutism бўлди», — деб ёзди Раҳман ўз колонкасида.
Бироқ барча европалик сиёсатчилар ҳам Вэнснинг сўзлари АҚШ ташқи сиёсатидаги жиддий ўзгаришлардан дарак беради, деб ўйламайди, деб ёзади FT. «Биз [АҚШ билан] муносабатларни узмоқчи эмасмиз ва умид қиламанки, улар ҳам бундай қилмайди. Биз омма олдида қилинган баёнотлар асосида муштлашувни бошлашни истамаймиз», — деди нашрга Европа Иттифоқи ташқи сиёсат идораси раҳбари Кая Каллас.
Трампнинг ўзи Вэнснинг Мюнхендаги чиқишини «энг ёрқин нутқ» деб атади. «Мен унинг сўз эркинлиги ҳақида гапирганини эшитдим. Ўйлашимча, бу Европа ҳақидаги ҳақиқат… Улар сўз эркинлигига бўлган ажойиб ҳуқуқларини йўқотмоқдалар. Мен буни кўряпман. У жуда яхши нутқ сўзлади, ажойиб нутқ».
Зеленский нима деди?
Россиянинг Украинага бостириб кириши Мюнхен конференциясининг асосий мавзуси эди. Унда Украина президенти Владимир Зеленский иштирок этди. У ўз нутқида Европани ўз қуролли кучларини яратишга чақирди ва Украина манфаатларини ҳисобга олмаган ҳолда тузилган шартномаларни қабул қилишдан бош тортди.
«Бир неча кун олдин президент Трамп менга [Россия президенти Владимир] Путин билан суҳбати ҳақида гапириб берди. У ҳеч қачон Америкага [музокаралар столи] атрофида Европа кераклигини айтмаган. Бу кўп нарсани англатади. Эски даврлар ўтиб кетди — Америка Европани доим шундай қилгани учун қўллаб-қувватлаган», — деди Зеленский.
«Ростини айтайлик — ҳозир биз Америка ўзига таҳдид солаётган масалаларда Европага „йўқ“ дейиши мумкинлигини истисно қила олмаймиз… Мен ҳақиқатан ҳам вақти келганига ишонаман. Европа Қуролли кучларини яратиш керак», — деди у ва Украина армияси уларнинг бир қисми бўлиши кераклигини қўшимча қилди.
Зеленский Путинни Трамп билан яккама-якка музокаралар олиб бориб, «ўйин» қилаётганликда айблади. «Кейинроқ Путин АҚШ президентини шу йил 9 май куни Қизил майдонда ҳурматли раҳбар сифатида эмас, балки ўз фикридаги реквизит сифатида туришга мажбур қилади ва бу бизга керак эмас», — деди у.
Фото: president.gov.ua.
Украина раҳбари, шунингдек, урушни тўхтатиш бўйича тинчлик музокаралари Киев иштирокисиз ўтказилмаслигини яна бир бор такрорлади.
«Украина ҳеч қачон бизнинг иштирокимизсиз орқамиздан тузилган битимларни қабул қилмайди. Худди шу қоида бутун Европага нисбатан қўлланиши керак, — деди Зеленский. — Украинасиз Украина бўйича ҳеч қандай қарор йўқ. Европасиз Европа бўйича ҳеч қандай ечим йўқ… Агар биз ўз келажагимиз ҳақидаги музокараларда иштирок этмасак, унда ҳаммамиз ютқазамиз».
Зеленскийнинг сўзлари АҚШнинг Украинадаги махсус вакили Кит Келлог Мюнхенда Европа тинчлик музокаралари столи атрофида бўлмаслигини, аммо унинг позициялари инобатга олинишини айтишидан бир неча соат олдин айтилган эди, дея таъкидлайди CNN.
Инқироздаги трансатлантик иттифоқ
Европа сиёсатчиларининг «ғазабланган ва сабрсиз» Трамп маъмурияти билан биринчи учрашувидан кейин кўплаб танқидий саволларга, жумладан, Украина тақдирига жавоблар ноаниқ бўлиб қолди, деб ёзади NYT. Аммо бир нарса, нашрнинг таъкидлашича, аниқ — «Ғарб иттифоқида оламшумул узилиш очилаётганга ўхшайди».
НАТОда янги бирликни шакллантирган уч йиллик Россия-Украина урушидан сўнг Оқ уй эътиборини бошқа жойларга: Осиё, Лотин Америкаси, Арктика ва Трампнинг фикрича, Қўшма Штатлар фойдали қазилмаларни қазиб олиш ҳуқуқини олиши мумкин бўлган барча жойларга қаратишни режалаштираётганини маълум қилди, дея таъкидлайди газета.
NYT суҳбатлашган европалик расмийларга кўра, улар АҚШ Европадан ўн минглаб америкалик аскарларни олиб чиқишига ишонч билдиришган, масала фақат қанчалик бўлиши тез ва қанча экани ҳақида.
Европада Иккинчи жаҳон урушидан кейин шаклланган хавфсизлик архитектураси энди йўқ, деб ёзади BBC. «Америка ҳали ҳам НАТО аъзоси, аммо Европа энди ташқи ҳужум содир бўлган тақдирда АҚШнинг ёрдамига келишига автоматик равишда умид қила олмайди», — дейди нашрнинг хавфсизлик масалалари бўйича мухбири Фрэнк Гарднер.
Мюнхен конференцияси раиси Кристоф Ҳойсген якуний нутқида форум кўп нарсага ойдинлик киритганини ва «Трамп даврида Америка бошқа сайёрада яшаётганини» кўрсатганини таъкидлади. Кейинчалик ZDF каналига берган интервьюсида у конференция «маълум маънода европаликлар учун даҳшатли туш» бўлганини айтди, жумладан, Трамп маъмурияти вакилларининг чиқишларига ишора қилди.
