2025 йил 24 февраль. Бугун Россиянинг Украина заминига бошлаган кенг кўламли урушига 3 йил тўлди. Бу воқелик нафақат икки мамлакатда, балки бутун дунё бўйлаб садо берди: минглаб инсонлар ҳалок бўлди, кўз ўнгимизда шаҳарлар вайронага айланди, давлатлар ўз томонларини ҳамон аниқламоқда. «Газета.uz» мазкур сана муносабати билан хорижий ОАВ ҳамда ташкилотларнинг эълон қилган материалларини таржима қилди: улар орасида урушни уруш деб атовчилар ҳам, «махсус ҳарбий операция» ҳақида сўзловчилар ҳам бор.
CNN: Уч йил ичида Украина қандай ўзгарди? — визуализация
Россия ўзининг кенг кўламли босқинини бошлаганидан бери ўтган уч йил ичида Украина кўплаб ерларини йўқотди ва Ғарб иттифоқчиларининг ҳарбий ёрдами туфайли бир қисмини қайтариб олишга муваффақ бўлди. Миллионлаб украиналиклар ҳаёти ўзгариб кетди, минглаб одамлар ҳалок бўлди ёки яраланди. Мана Украинадаги ҳолат, тўртта графикда:
Украина 2022 йилдан бери ўз ерининг 11 фоизини йўқотди
Уруш бошида Украина ўз пойтахти Киевдан қўшинларни нари тура билди, кейинроқ шимоли-шарқий Харьков ва жанубий Херсон вилоятларининг бир қисмида ғалаба қозонди. Аммо у Донецк ва Бахмут атрофидаги шарқий ҳудудларда катта йўқотишларга учради.
2022 йилги босқиндан бери Украина ўз ерларининг тахминан 11 фоизини назорат қилишни йўқотди, бу маълумотни CNN можарони кузатувчи Урушни ўрганиш институтига таяниб эълон қилди. 2014 йилда можаро бошланганидан бери аллақачон йўқотилган ерларни ҳисобга олсак, CNN ҳисоб-китобларига кўра, Украина Россияга йўқотган умумий ерлар тахминан 18 фоизни ташкил этади.
Инфографика: CNN
Россия 2022 йил 24 февралда кенг кўламли босқинни бошлаганида Россия президенти Владимир Путин бир неча кун ичида бутун Украинани эгаллаб олишини кутган эди, деб ёзади Урушни ўрганиш институти. Бунинг ўрнига, Украинанинг Ғарб иттифоқчиларидан ёрдам траншлари билан қуролланган қарши ҳужумлари туфайли уч йиллик шиддатли жанглар содир бўлди.
Украинанинг энг катта ёрдам манбасига таҳдид
Қўшма Штатлар 2022 йилда уруш бошланганидан бери Украина учун энг йирик ягона молиялаштирувчи бўлиб, тахминан 95 миллиард долларлик ҳарбий, гуманитар ва молиявий ёрдам кўрсатди — бу Трамп маъмурияти даврида хавф остида бўлиши мумкин бўлган ёрдамдир.
Қуйида Украинанинг уруш ҳаракатлари учун пул қаердан келгани ҳақида умумий маълумот:
Украинадаги урушни тезроқ тугатишга ваъда берган Трамп 2024 йилги сайловолди кампанияси давомида АҚШ маблағларининг Украинага юборилишига танқидий муносабат билдирди. Сўнгги пайтларда у ёрдам кўрсатиш учун транзакцион ёндашувни таклиф қилиб, бунинг эвазига АҚШ камёб ерости қазилмаларига эга бўлиши кераклигини айтди, аммо Украина президенти Владимир Зеленский буни рад этди.
Яқинда USAID фаолияти тўхтатилгани Украинага аллақачон ўз таъсирини кўрсатиб улгурди. Молиялаштиришнинг музлатилиши Украина нодавлат нотижорат ташкилотлари ва хайрия ташкилотларини қисқартиришга, жумладан, ходимларни ишдан бўшатишга, худкушлар учун ишонч телефонлари ва ОИВни аниқлаш лойиҳаларини вақтинча тўхтатишга олиб келди. Сўнгги уч йил ичида Украина USAID маблағларининг энг кўп олувчиси бўлди.
Миллионлаб украиналиклар кўчирилди
Россия ерларни эгаллаб олишни бошлаганидан бери ва босқиндан кейин миллионлаб украиналиклар ўз уйларини ташлаб, Украинанинг бошқа қисмларига ёки бошқа мамлакатларга кетди.
БМТнинг қочқинлар агентлиги маълумотларига кўра, Европада 6,3 миллиондан ортиқ украиналик қочқинлар, жумладан, Германияда 1,2 миллионга яқин, Польшада 1 миллионга яқин ва Чехияда 390 минг киши истиқомат қилмоқда.
БМТнинг 2024 йил июнь ойидаги сўнгги ҳисоб-китобларига кўра, Россия Федерациясида 1,2 миллион украиналик қочқин бор.
2024 йил охирида Украинада тахминан 3,7 миллион ички кўчирилганлар бор эди, яна 6,9 миллион украиналик мамлакат ташқарисида бошпана излаган. Ички кўчманчилар сони уруш бошланганидан бери деярли 40 фоизга камайди, бошқа жойлардан бошпана излаётганлар сони эса деярли 19 фоизга ошди.
Минглаб тинч аҳоли ҳалок бўлди
Украинада можаро пайтида 42 мингдан ортиқ тинч аҳоли ҳалок бўлди ёки яраланди, уларнинг аксарияти портловчи қуроллар туфайли ўлим топди, деб хабар берди БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича идораси. Ҳалок бўлганларнинг камида ярми (6203) катта ёшли эркаклар ва 669 нафари болалар эди.
БМТ: Украина — уч йиллик кенг кўламли уруш: оғриқ, йўқотишлар, бирдамлик ва умид
2022 йил 24 февралда миллионлаб украиналиклар портлашлар шовқинидан уйғонди. БМТ ходимлари бу урушни Украинанинг қолган аҳолиси билан бирга бошдан кечирмоқда ва бошқаларга ёрдам бериш имконияти улар учун бу қийин пайтда нажот бўлди.
Уруш оқибатлари
БМТнинг Гуманитар масалалар бўйича бошқармаси маълумотларига кўра, 2025 йил февраль ҳолатида тасдиқланган маълумотларга биноан, уруш оқибатида 12,6 мингдан ортиқ тинч аҳоли ҳалок бўлган ва 29 мингдан ортиқ киши яраланган. Ҳалок бўлганлар ва жароҳатланганлар орасида камида 2400 нафар бола бор.
Миллионлаб одамлар доимий қўрқувда яшамоқда, оккупация қилинган ҳудудларда бўлганлар эса қаттиқ чекловларга дуч келмоқда ва ҳар доим ҳам гуманитар ёрдам ололмаяпти, дея таъкидлайди БМТ. «Украиналикларнинг бутун бир авлоди уруш шароитида улғаймоқда, — дея таъкидлайди Гуманитар масалалар бошқармаси. — Инфратузилмага шафқатсиз ҳужумлар инқирозни янада кучайтирмоқда. Украина уй-жой фондининг 10 фоиздан ортиғи шикастланган ёки вайрон бўлган, оқибатда камида икки миллион оила тегишли уй-жойсиз қолган. 3600 дан ортиқ мактаб ва университетларга зарар етди — юз минглаб болалар масофадан ўқияпти».
Энергетика тизимига кетма-кет уч қиш берилган зарбалари аҳоли пунктларини совуқ шароитда электр энергияси, иситиш ва асосий хизматлардан маҳрум қилмоқда. 12,7 миллион киши инсонпарварлик ёрдамига муҳтож.
BBC рус хизмати: Уруш рақамларда: Украина уч йил ичида қандай ўзгарди?
Аҳоли сонининг камайиши
Украинада охирги марта тўлиқ аҳолини рўйхатга олиш 2001 йилда ўтказилган. Россиянинг Украинага кенг кўламли босқинидан олдин (босиб олинган Қрим, Донецк ва Луганск вилоятларининг бир қисмидан ташқари) турли ҳисоб-китобларга кўра, 41−42 миллион киши яшаган.
БМТ ҳисоб-китобларига кўра, 2022 йил февралидан бери Украина аҳолиси 10 миллионга, яъни тахминан чорак қисмга камайган.
Демографларнинг ишонч билан айтишича, депопуляция, яъни Украина аҳолисининг мунтазам равишда камайиши муқаррар ва бу аллақачон содир бўлмоқда.
2024 йил июль ҳолатига кўра, Украинанинг учта уяли алоқа оператори кўрсаткичларига асосланган маълумотларга кўра, Украина назорати остидаги ҳудудда 30 миллион киши истиқомат қилган. Иқтисодиёт вазирлиги ўз макропрогнозларида юқорироқ кўрсаткични келтиради — 33 млн киши.
Марказий разведка бошқармасининг 2024 йил кузида эълон қилинган ҳисоботига кўра, Украинада ўлим даражаси ҳар минг кишига 18,6 ни ташкил қилади. Бу дунёдаги энг юқори кўрсаткичдир.
Россия ушбу ҳисоботда тўққизинчи ўринни эгаллади — у ерда ўлим даражаси ҳар минг кишига 14 тани ташкил қилади.
Марказий разведка бошқармасининг 2024 йилги маълумотларига кўра, Украинада дунёдаги энг паст туғилиш кўрсаткичи ҳам мавжуд — ҳар минг кишига олти бола — бу кўрсаткич бўйича мамлакат 228-ўринни эгаллайди.
Фуқаролар орасидаги йўқотишлар
БМТ маълумотларига кўра, 2024 йил давомида Украинада тинч аҳоли орасида қурбонлар сони сезиларли даражада ошган.
БМТ бош котибининг сиёсий масалалар бўйича ўринбосари Розмари Дикарлонинг айтишича, Россия қўшинларининг ҳаракатлари оқибатида ҳалок бўлганлар ва ярадорлар сони ўтган йилга нисбатан 30 фоизга ошган. Бу маълумотлар БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 2025 йил январь ойида бўлиб ўтган йиғилишида эълон қилинди.
БМТ болалар орасида жабрланганлар сони ортиб бораётганига алоҳида эътибор қаратди. 2024 йилнинг дастлабки уч чорагида бутун 2023 йилга нисбатан кўпроқ болалар ўлими ва жароҳатланиш ҳолатлари қайд этилди. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Инсон ҳуқуқлари бўйича олий комиссари бошқармаси маълумотларига кўра, Россиянинг кенг кўламли босқини бошланганидан бери камида 12 456 киши ҳалок бўлган, улардан 669 нафари болалар.
Бир йил олдин БМТ 10 191 нафар тинч аҳоли ҳалок бўлгани ҳақида хабар берганди. БМТнинг таъкидлашича, статистика фақат тасдиқланган ўлимларни акс эттиради ва қурбонларнинг ҳақиқий сони анча юқори бўлиши мумкин.
Ҳарбийлар орасидаги йўқотишлар
Урушнинг уч йили давомида Украина расмийлари ҳарбийлар орасидаги йўқотишлар ҳақидаги маълумотларни камдан-кам ҳолларда эълон қилган.
Бироқ 2025 йил февраль ойи бошида президент Зеленский британиялик журналист Пирс Морганга берган интервьюсида бу рақамларни айтди. Уруш пайтидаги йўқотишлар, хусусан, АҚШ президенти Дональд Трампнинг Украина 400 минг аскарини йўқотгани ҳақидаги баёнотлари ҳақидаги саволга президент Зеленский ҳалок бўлган украиналик ҳарбийлар сони 45 100 кишини ташкил этишини айтди.
Бир йил олдин президент Зеленский 31 минг ҳарбий ҳалок бўлгани ҳақида гапирганди.
Украина ичидаги кўчманчилар
Ижтимоий сиёсат вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йил декабрь ойи бошига келиб Украинада 4,9 миллион ички кўчирилган шахс рўйхатга олинган. Улардан 3,6 миллиони кенг кўламли босқин бошланганидан кейин кўчирилганлардир.
Уларнинг 2,5 млн нафари уй-жойлари вайрон бўлгани ёки фаол жанговар ҳаракатлар зонасида ёхуд вақтинча босиб олинган ҳудудда жойлашгани сабабли ўз уйларига қайта олмаяпти. 2025 йил январь ҳолатига кўра, 1,2 миллион вақтинча кўчирилган шахс давлатдан ёрдам олган. 2024 йилда уларга тўловлар учун 57,6 миллиард гривна (1,38 миллиард доллар) ажратилди — бу кенг кўламли босқиндан олдингига нисбатан 20 баравар кўп.
Хориждаги украинлар
БМТнинг Қочоқлар бўйича олий комиссари бошқармаси маълумотларига кўра, 2025 йил январь ойи ўрталарида дунё бўйлаб Украинадан 6,9 миллионга яқин қочқин рўйхатга олинган. Улардан 6,3 миллиони Европага тўғри келади.
Шу билан бирга, Евростат маълумотларига кўра, 2024 йил 31 декабрь ҳолатида, Россиянинг кенг кўламли босқини туфайли Украинани тарк этган қарийб 4,3 миллион киши Европа Иттифоқи мамлакатларида вақтинчалик бошпана олган.
БМТ маълумотлари билан фарқ Евростат Европа Иттифоқига аъзо бўлмаган мамлакатлар рақамларини ҳисобга олмагани билан изоҳланиши мумкин. Бундан ташқари, агар шахс бир нечта мамлакатда вақтинчалик ҳимоя олган бўлса, икки марта ҳисоблаш ҳам мумкин.
Бироқ, Евростат маълумотларига кўра, Германия (1,161 миллион киши ёки умумий соннинг 27,3 фоизи) ва Польша (0,991 миллион ёки 23,3 фоиз) энг кўп украиналикларни қабул қилган.
Украинанинг Иқтисодий стратегия маркази тадқиқотида айтилишича, уч йиллик урушдан сўнг 5,2 миллион украиналик хорижда бўлиб турибди. Шу билан бирга, уруш бошланганидан бери миграция ва қочқинлар мавзусини кузатиб келаётган мутахассисларнинг таъкидлашича, хориждаги украиналиклар орасида эркаклар улуши аввалги тадқиқотга нисбатан 9 фоизга ошган.
Украинага қайтишни режалаштираётганлар сони тадқиқот давомида биринчи марта 43 фоизгача тушиб кетди.
Иқтисодий стратегия маркази, шунингдек, уруш пайтида миграция туфайли Украина 1,7−2,3 миллион ишчи кучини йўқотганини ҳисоблаб чиқди. Ушбу йўқотиш, марказ мутахассисларининг ҳисоб-китобларига кўра, Украинага ҳар йили урушдан олдинги ЯИМнинг 5−7,8 фоизи миқдорида зарар келтиради.
Уруш харажатлари
Украина Молия вазирлигининг BBC Украина хизматига маълум қилишича, 2024 йилда хавфсизлик ва мудофаа учун бюджет харажатлари қарийб 2,1 триллион гривна (51,9 миллиард доллар)ни ташкил этган. Яъни урушнинг ўртача бир куни 5,7 млрд гривна (142 млн доллар) атрофида бўлган.
2025 йилда мудофаа кучларини таъминлаш учун 2,2 триллион гривна (49 миллиард доллар)дан ортиқ маблағ кўзда тутилган бўлиб, бу ялпи ички маҳсулотнинг 26,3 фоизини ташкил этади.
Ушбу маблағнинг 740 миллиард гривнаси йиллик эҳтиёжни тўлиқ қоплайдиган қурол-яроғ сотиб олишга, қарийб 50 миллиард гривнаси эса учувчисиз учиш аппаратларини ишлаб чиқариш ва сотиб олишга йўналтирилади.
Россия босқини бошланганидан бери Украина барча мудофаа харажатларини ўз маблағлари ҳисобидан қоплади. Бироқ бу G7 мамлакатлари томонидан қабул қилинган Extraordinary Revenue Acceleration for Ukraine дастури (ERA) туфайли ўзгариши мумкин.
Молия вазирлигининг таъкидлашича, ушбу дастурнинг ўзига хос хусусияти маблағларнинг бир қисмини (Европа Иттифоқи ва Британиядан) тўғридан-тўғри мудофаа эҳтиёжларига йўналтириш имкониятидир.
Вазирликнинг фикрича, бу ҳарбий салоҳиятни мустаҳкамлаш ва Украина армиясининг барча муҳим эҳтиёжларини таъминлаш имконини беради.
Халқаро ёрдам
Украина иттифоқчиларининг молиявий ёрдами Украинадаги иқтисодий барқарорликнинг асосий омилларидан бири бўлиб қолмоқда, чунки айнан у бюджетнинг фуқаролик харажатларининг катта қисмини қоплайди, Украина иқтисодиётининг барча ресурслари эса мудофаани молиялаштиришга сарфланади.
Молия вазирлиги маълумотларига кўра, 2024 йилда Украина ҳамкорлардан қарийб 41,7 миллиард доллар молиявий ёрдам олган. 2022−2024 йилларда Украина иттифоқчилардан бюджетга 115 миллиард доллардан ортиқ маблағ олди.
Кучли учлик қуйидагича кўринишга эга: Европа Иттифоқидан қарийб 45 миллиард доллар келиб тушди: 31 млрд АҚШ доллари, 12,4 млрд доллар — ХВЖдан. 2025 йил бошидан бери Европа Иттифоқининг ҳиссаси яна 3 миллиард еврога ошди.
Вайронагарчилик ва зарар
Киев иқтисодиёт мактаби ҳисоб-китобларига кўра, 2024 йил ноябрь ҳолатига кўра, мамлакат инфратузилмасига етказилган тўғридан-тўғри зарарнинг умумий миқдори 170 миллиард долларга етган. 2024 йил январь ҳолатига кўра, бу йўқотишлар 155 миллиард долларга баҳоланган.
Барча соҳалар орасида уй-жой сектори энг кўп зарар кўрган — 60 млрд доллар. 2024 йил ноябрь ҳолатига кўра, 236 мингта турар жой биноси шикастланган ёки вайрон бўлган, шундан 209 мингтаси хусусий уйлар, 27 мингтаси кўп қаватли уйлар ва яна 600 таси ётоқхоналардир.
Донецк, Харьков, Луганск, Киев, Чернигов ва Херсон вилоятлари энг кўп вайронагарчиликка учраган.
Иқтисодиётнинг секинлашуви ва инфляциянинг ўсиши
Дастлабки маълумотларга кўра, 2024 йилда Украина иқтисодиёти 3,4−3,6 фоизга ўсди. Якуний рақамлар кейинроқ маълум бўлса-да, бу бир йил олдин қайд этилган 5,3 фоиздан камроқ экани аллақачон тушунарли.
ЯИМ ўсиш динамикаси ҳали ҳам ижобий, аммо аслида уни ўсиш эмас, балки тикланиш деб аташ керак, чунки урушнинг биринчи йилида Украина иқтисодиёти 29 фоизга тушиб кетган. Урушнинг иккинчи ва учинчи йилларида у бу пасайишнинг бир қисмини қайтарди, лекин урушдан олдинги 2021 йил даражасига чиқа олмади. 2024 йилда иқтисодий ўсишнинг секинлашиши билан бир вақтда Украинада инфляция тезлашди.
Бутунроссия жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази: Ғарб қўйган мақсадларига эриша олмади
Марказ урушнинг 3 йиллиги муносабати билан «Дунёлар уруши» номли таҳлилий ҳисоботини эълон қилди. Унда уруш «Россиянинг Украинадаги махсус операцияси» деб аталаркан, бу Россия ва коллектив Ғарб ўртасидаги қарама-қаршиликнинг чўққиси бўлди, дея таъкидланди: «Яқинлашиб келаётган бўрон ҳисси сўнгги ўн йилликда кучайиб борди ва асосий савол „нима учун“ эмас, балки „қачон“ эди».
«Коллектив Ғарб Россиянинг стратегик мағлубиятига умид боғлади. Уч йил давомида кетма-кет бир вақтнинг ўзида 3 та фронтда „зарбалар“ берилди: ҳарбий, ахборот-психологик, иқтисодий. Бугун кўриб турибмиз: Ғарб қўйган мақсадларга эришилмади. Россия „тўкилди“ эмас, балки бардош берди, янги вазиятга мослашди. Бу ҳокимият ва жамиятдан улкан консолидацияни, одатий ёндашувларни ўзгартиришни ва вазиятни бошқаришнинг янги воситаларини излашни талаб қилди», — дейди марказ.
Унга кўра, бир қатор мураккаб вазиятларга қарамай, президентни қўллаб-қувватлаш даражаси жуда юқори бўлиб қолмоқда. Махсус ҳарбий операция бошида қисқа муддатли деб айтилган байроқ атрофида бирлашиш барқарор ҳодисага айланди, дейилади ҳисоботда.
Бошқа сўровлар
Сизнингча, замонавий Россия жамияти адолатли тузилганми ёки йўқми?
«Мен Россия фуқароси эканлигимдан фахрланаман» деган фикрга қай даражада қўшиласиз?
Ўзингизни ватанпарвар деб санайсизми?
Россиянинг Украинадаги ҳарбий операцияси Россия жамиятига, одамлар ўртасидаги муносабатларга қандай таъсир қилди?
The Guardian: Путиннинг уч йиллик уруши иккала давлат иқтисодиётига қандай таъсир қилди?
Чегаранинг ҳар икки томонида эълон қилинган инфляция кўрсаткичлари можаронинг икки давлат фуқаролари учун давом этаётган зарбасини кўрсатди — Россияда нархлар 9,5 фоизга, Украинада эса 12 фоизга ошди.
Россиянинг ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) уруш бошида -1,3 фоизгача тушиб кетди, аммо сўнгги икки йил ичида 3,6 фоиздан тикланди, деб хабар беради ХВЖ. Украина ялпи ички маҳсулоти 2022 йил ёзига келиб 36 фоизга пасайган эди, йил якунида эса 28,3 фоизга тушиб, 2023 йилда 5,3 фоизга, 2024 йилда эса 3 фоизга кўтарилди.
Кенг кўламли санкцияларга қарамай, Россия заводлари уруш машинасини қўллаб-қувватлаш учун зарур бўлган бутловчи қисмлар ва хомашёни етказиб беришда давом этмоқда. Нефть, қисман табиий газ, никель ва платинани ноқонуний сотишдан тушган маблағлар оқими давлат аппаратининг кенгайишига имкон берди.
Тикланиш умидлари
Россиянинг узоқ давом этган ҳужумига қарамай, Украинанинг мустақил давлат сифатидаги келажаги Москва пропагандаси ишонгандан кўра ёрқинроқ.
Edge Hill университети бизнес мактабининг иқтисод ва халқаро бизнес профессори Кристофер Дентнинг айтишича, Россия президентининг Киевни, Владимир Зеленскийни ва Украина аҳолисини бўйсундириш учун зарур бўлган вайронагарчиликни келтириб чиқариш учун қилган саъй-ҳаракатлари муваффақиятсизликка учради, бу эса Украинани уруш тугаган тақдирда инвестор учун энг яхши гаровга айлантиради.
Тахминларга кўра, жанговар ҳаракатлар тўхтаганидан кейин Украинани қайта тиклаш учун камида 500 миллиард доллар керак бўлади.
Фото: Anadolu Agency/Getty Images
Украинанинг чидамлилигига мисол сифатида электр станциялари ва узатиш кабелларига ёғилган бомбаларга қарамай кучайган электр энергияси бозорини келтириш мумкин.
2023 йилда Россия Каховка ГЭСини портлатиб юборди. Миллионлаб литр сув шаҳар ва қишлоқлар бўйлаб оқди, атрофдаги иқтисодиётга камида 2 миллиард доллар зарар етди.
Ўшандан бери тикланиш жараёни давом этмоқда. Агар 2024 йил январидан ўтган ойгача электр энергияси импорти 123 ГВт/соатдан 183 ГВт/соатгача икки бараварга ошган бўлса, худди шу даврда экспорт атиги 5 ГВт/соатдан 85 ГВт/соатгача кўтарилди.
«Бу Украинанинг Европа супертармоғидаги ўсиб бораётган ролини акс эттиради», — дейди Дент, электр энергияси экспорти асосан Молдова, Венгрия ва Руминияга юборилади.
Украинанинг Қора денгиздаги портлари ҳали ҳам фаолият юритмоқда ва савдо Дунай бўйлаб ғарбга, камроқ даражада поездлар орқали олиб борилмоқда. Айни пайтда қишлоқ хўжалиги катта тикланиш босқичини босиб ўтди.
Мамлакат 2021 йилдаги каби эмас, аммо барқарорлик ҳайратланарли, дейди Дент.
Кейинги 10 йилга назар ташласак, Украинада кўплаб металл конлари мавжуд, уларнинг аксарияти ноёб бўлиб, баъзи ҳисоб-китобларга кўра, 11 триллион долларга баҳоланади.
Мамлакатнинг солиқ тизими ҳам ишлашда давом этмоқда. Декабрь ойидаги солиқ тушумлари ўтган йилга нисбатан 50 фоизга яхшиланганини қайд этди, чунки корпорациялар кўпроқ солиқ тўлаган ва даромад солиғи тахминан 60 фоизга ундирилган. Яна бир туртки акциз солиғи тушумларининг 150 фоизга ошиши бўлди, фаровонлик ва давлат хизмати харажатларининг аксарияти чет эл агентликлари, шу жумладан, Халқаро валюта жамғармасидан олинган кредитлар томонидан тўланди ва ҳали ҳам тўланмоқда.
